UNE GRAMMAIRE LATINE
INEDITE
DU Xlir SIECLE.
IMPRIME
EN VERTU DE LA DECISION PRESIDENTIELLE DU 8 AVRIL 1886
APPROUVANT
LUVIS DU COMITÉ DES IMPRESSIONS GRATUITES.
^LJ^r
UNE GRAMMAIRE LATIINE
INEDITE
DU Xlir SIÈCLE,
EXTRAITE DES MANUSCRITS N" 465 DE LAON
ET N° 15Û62 (FONDS LATIN) DE LA BIRLIOTIIEQUE NATIONALE.
PAR À ^» ^ ^^
CH. FIERVILLE, ^
CORRESPONDANT
DOCTEOR ÈS'I.ETTRES, <■ \ ,
DI) MINISTÈRE DE L'INSTRrCHO^UÈLIQDE.
PARIS.
IMPRIMERIE NATIONALE.
M DCCC LXXXVI.
.V
AVANT-PROPOS.
I
Dans son l)eaii travail intituli'' : Notices et extraits de di-
vei'S manuscrits pour servir à l'histoire des doctrines gramma-
ticales au moyen àge\ M. Thiirot résume en ces ternies
riiistoirc de la grammaire, du \nf au xv*" siècle : rr A Bo-
logne, comme dans tous les autres pays qui dépendaient
intellectuellement de l'Italie, tout était subordonné au
droit On n'étudiait la grammaire qu'en vue d(^
parler et d'écrire correctement le latin, on s'inquiétait
peu des tliéories grammaticales et de l'explication des
laits Les grandes auloi'ités granmiaticales, depuis
le xn' siècle, sont des hommes du iNord : Pierre Hélie
était Français; Alexandre de Villedieu, Normand; Evrai'd
de Béthune et Michel de Marbais, Flamands; Uobert
Kilwarby, Anglais. L'unité religieuse de l'Europe étendit
leurs doctrines à tous les autres pays. On vit au xiv*= siècle
ce qui ne s'est plus revu depuis le moyen âge, la même
grammaire apprise par les écoliers de l'Europe entière.
Le Doctrinal d'Alexandre de Villedieu était dicté dans les
' ^lOlices et Exlmits des manuscrils , clc l. WII. •>.' pari. Paris, liiipr.
imp. , 186H. p. r)i-[)'i.
VI \VVNT-l»ROPOS.
écoles, appiis par cœiii* ot commenté à Paris, à Oxtord,
à Praijue, à Breslau et à Bologne, n
C'est, je crois, un point de vue trop étroit. Frappé de
rinflucncc étonnante exercée par Alexandre de Villedieu,
<|ui avait fait l'objet de ses premières études sur l'histoire
de la grammaire ^ M. Thurot a peut-être trop laissé dans
l'ombre les partisans des anciennes doctrines. Ces conti-
nuateurs des grammairiens de la première période (du ix''
au \f siècle) étaient nombreux; et le Doctrinal n'a pas
triomphé sans luttes. Il y avait un double courant qu'il
est bon de constater. Si les grammairiens du Nord avaient
pu pénétrer et s'implanter dans les écoles de l'Italie, ces
dernières envoyaient à leur tour leurs cahiers dans le
Nord et l'on s'en servait à l'Université de Paris-.
Aujourd'hui le Doctrinal est bien connu; les œuvres
des grammairiens qui ont cherché à lui faire concurrence
ne le sont pas ou le sont peu. J'ai voulu mettre l'une
d'elles en lumière.
De Alexandri de Villa Dei Doctniiali, ejusque fortuna , thesim pro-
ponebat facultati lilterarum Parisiensi Carolus Thdrot. Parisiis, apud
Dezobry, i85o.
* Le manuscrit i5/»69 (fonds latin) de la Bibliolbècpie nationale, xiii s°.,
qui renferme la première e'dition de la grammaire que je publie , provient
de la Sorbonne; on lit, au verso du folio i6i, cette note du xni^ siècle : Hic
liber est pauperum magislrovum de Sorbona, studentium in theologia, ex le-
gato magistri Ricardi de Abbatis villa, socii domm. Precii r libr. par. —
Le manuscrit lôgya , qui contient le Priscianm mctri/icatus , provient (éga-
lement de la Sorbonne. On lit au verso du folio i55 : Iste liber est pauperum
magistrorum de Sorbona , ex legato magistri Pétri de Lemovicis quondam socii
dovius Inijus, in (juo continentur : Priscianus major mctiificatus ; Una pars de
legenda sanctoruni . . . (pretii v solidorum ).
AVANT-PROPOS. VII
La grammaire comprise dans le inaiiuscril taf)^^) ma
semblé hop élémentaire; elle ne contient d'ailleurs rifii
sur la ronsti'uction ni sur la métrique'.
Le Priscianus major melrijt'caliis, du même manuscrit.
olTre tous les inconvénients du Doctrinal, sans en avoir
la valeur. Je l'ai copié pour moi. à titre de curiosité, et je
me contente de citer quelques passages parmi les moins
obscurs : ils su (liront pour en donner un aperçu. C'est un
abrégé sommaire , assez complet et assez exact , des seize
premiers livres de Priscien, en io3/i vers teclmiques dil-
ficilement intelligibles, malgré le commentaire perpétuel
qui les accompagne. Mais ce gem'e était alors à la mode.
La grammaire anonyme qui se trouve dans le manu-
scrit 8653 de la Bibliothèque nationale- (fonds latin)
n'offre que peu d'intérêt. C'est une œuvre de polémique
déguisée, qui a pu avoir un certain retentissement, mais
qui est tombée bientôt, parce quelle manquait d'origi-
nalité.
Enfin, la grammaire à\\ manuscrit A65 de Laon m'a
paru être dans les conditions requises pour une exhu-
mation, tardive sans doute, mais utile au point de vue
de l'histoire de l'Enseignement. J'en ai eu à ma dispo-
sition deux textes dilTéients : l'un du xm'' siècle, dans le
manuscrit i 566^ (fonds latin) de la Bibliothèque natio-
nale ; l'autre du commencement du xiv*" siècle, dans le
manuscrit 665 de Laon. Tous les deux sont anonymes.
Une troisième copie, également anonyme, du xv*" siècle.
Voir Appendix n vi.
Voir Appendix n" m.
vil. AVANT-PROPOS.
est conservée à la bil)liollièque de Metz, dans le nianii-
sriit 1G9. Klle commence par ces mots : Lt ad menliam
per grammalkam que scire (sic) possimm, sciendum est qiiod
qiiinquc sunl claves sapientie : prima est timor Domini, secundu
Itouor magislri, lertia frcquens interrofrnho , qnarla assiduitas
Jegeudi, quinla memoria retinendi. De prima ait Psalniista, etc.
EWg a 86 pages '.
Une quatrième copie est dans le manuscrit 687 de la
bibliothèque de Bruges; elle est du xni^ siècle. Cette copie
a pour nous une importance capitale, car elle nous donne
le nom de l'auteur. Elle commence ainsi : Incipiunt notulœ
grammaticales magislri Cesaris. Lit ad sapientiam per gram-
maticam veiiire possimus A la fin on lit : Expliciimt
notulœ magislri Cesaris. Amen, amen.
On trouve aussi dans un manuscrit de la bibliothèque
Gottonienne (Cleopatra,B \i, fol. 2^1 v°)-, du xiv*^ siècle,
et dans un autre manuscrit de la bibliothèque Bodléienne
(Corf. Laiidiniani miscellanei , n** 707), ]e.Tractatus de dicta-
mine rithmico qui forme le chapitre x de notre grammaire,
et que l'on avait cru jusqu'à présent être un traité spécial.
— On peut en outre constater que le manuscrit de Laon
et le manuscrit iBùGa (fol. i55 r") contiennent des notes
ou rectifications marginales du xv*" ou du xvi*^ siècle, qui
semblent indiquer qu'on s'en servait encore à cette
époque.
Cette grammaire a été évidemment fort goûtée, puis-
qu'elle a été souvent reproduite. Elle manque cependant.
' Je dois ce renseignement à M. Schusler, bibliothécaire de la ville de
Metz.
^ Thiirol. p. 65.').
AVANT-PROPOS. ix
jusqu'c\ un certain point, d'homogénéité. C'est plntot un
ensemble de leçons d'école dictées dans un oi-drc trop
souvent contestable, ou réunies n'iniporle connncnt par
des copistes somnolents ou peu loi'més. (Juoicju'ii en soit,
elle présente un corps de doctrine très intéressant pour
ceux qui s'occupent de ces questions.
Les deux exemplaires que j'ai étudiés offrent de nom-
breuses divergences que j'ai signalées au fur et à mesure',
et il eût été impossible d'établir un texte acceptable sans le
concours des deux manuscrits. Toutefois j'ai pris comme
base de cette publication le manuscrit de Laon, qu'on
peut appeler «la seconde édition, revue et augmentée n.
La première (celle du manuscrit iB^Ga) est plus laco-
nique; elle renferme moins d'explications et d'exemples,
et surtout moins de formules en vers. Dans toutes les
deux, le Doctrinal est à peu près complètement laissé de
côté, au profit de Priscien. Ce qui en fait la principale
valeur, c'est un caractère de clarté indispensable à tout
enseignement et surtout à l'enseignement moyen. On y
rencontre bien encore quelques discussions subtiles , bonnes
tout au plus pour des cours supérieurs, comme on les
faisait alors; mais elles sont rares et peuvent s'expliquer
par des exigences accidentelles.
Oii a été dicté pour la première fois ce Cmnpendium
gram'inaticœ ? On peut, je crois, aiRrmer, sans crainte de
' Ce qui frappe au premier abord , c'est la disposition tout à fait diffé-
rente des matières. M. Thu rot, n'ayant eu entre les mains que le manu-
scrit i5/i62 , n'y a trouvé qu'un Traité de la construction , dont il n"a pas vu
la parenté avec celui de Sponcius. Il lui aurait fallu le manuscril de I.ann
pour reconnaître un traité complel de yranunairr.
X AVANT-I'I'.OI'OS.
se lioiii[)er, <[iie cosl ou eu Italie on eu Provence, «pays
qui dépendait intellectuellement de l'Italie, -n pour em-
ployer l'expression de M. Thurot. Le nom de l'auteur,
César, est, au moyen âge, tout à l'ait inusité dans nos ré-
gions occidentales, c'est un nom italien. Mais cette gram-
maire serait-elle restée anonyme que les emprunts consi-
dérables faits aux traités de Sponcius seraient une preuve
palpable, que viennent encore confirmer quelques détails,
minimes en apparence, importants en réalité.
On lit au chapitre n : cfOmnia nomina desinentia
in a sunt feminini generis prêter nomina pro-
pria fluviorum, ut Muluca et Cremonella;n — au
chapitre m : ce versus Papiam vaclo ; r, — au chapitre xv :
vjus pro hrodo;r> plus loin, dans le même chapitre :
ffOmnia nomina fluviorum sunt masculini generis, ut
Padus et Cremonella; praeter Danubium et Crustumimn, que
sunt neutri generis. Omnia nomina locorum, cujuscum-
que declinationis, sunt feminini generis, ut Bononia, aut
neutri, ut Bergamum. .. . . r. Enfin, au chapitre xvi, §11,
on lit : rr Jac, ad differenciam hujus ablativi/ace pro
facella.f) Ces termes italiens brodo,facella, donnés comme
traduction des mots latins jws et fax, sont significatifs.
Mais, sans parler des noms de Pavie, de Bologne et de
Bergame, comment admettre qu'un auteur qui ne serait
pas du nord de lltalie aurait été prendre pour exemples
les noms de deux petites rivières connue la Cremonella et
le Crustumium (aujourd'hui la Conca) ^ ?
' Voyez p. 17, I. h; p. Vi . I. i() et 11. 3: p. i3B, n. 1: p. iSt). n. 3;
p. i5o, n. 9.
AVAiNT-IMlOPOS.
îï
Lo inamisnit /i()5 de. Laon (('(imiiKMicenHMiLdu \iv' s.),
sur lequel doil porter tout spécialement uotie attention,
se compose (le C)^ feuillets en parchemin (hautcMii-, o™,i75;
largeur, o'", i3o). 11 a été sommairement décrit par
M. F. Ravaisson, dans le premier volume du Calalonue
général des mamiscrits des bihliothèqiies publiques des dépar-
temenls, p. tîû8 et ^^9. Il est sur deux colonnes, et com-
prend cinq traités dilFérents, tous relatifs j\ la grammaire.
11 est facile de voir que ce volume a été formé, dès les
temps les plus anciens, par la léunion de deux manu-
scrits.
Le premier renferme les n"' i, u et ni, et le n'' m est
d'une antre encre et d'une autre main que les n"* 1 et n.
Les cahiers sont des quaternions et des quinquernions;
les réclames ne sont pas régulières; il y a de 02 à 89 lignes
par colonne.
Le n" I (fol. 1 à toi. By), Commentarius in Donatum,
commence ainsi : rrQuoniamad sapientiam pergramma-
ticam devenimus, occurrit scribere quid sit gramniatica,
et unde dicatui-, quid ejus genus est, que partes ipsius,
que niunera, quis artifex , quid officium artis vel artificis,
quis finis, ([uis modus tractandi, que actoi'is intentio, que
inventionis causa, ([ue instrumenta, quis titulus. — (iram-
matica est ars sive scienlia bene scribendi et recte lo-
xii AVANT-PROPOS.
quendi, riindamentuin et origo libernlimii arliiiiii. (|ue
libérales ideo dicuiitur, vel quia stiideules liberalius et
iiobilius conjurant vel congruunt, vel quia in liiis artibus
studentes ab omni impeditione seculi animuni suinii dc-
bent liabere liberuni it
Voici la fin: ^ De accenlu interjectionum. QiieMio: Qualeni
accentum servant? Et dicit Donatus quod nulli certi sunt
accentus interjectionis : indiflerenter enim produci vel
corripi possunt. Tamen melius est dicere quod omnes
interjectiones gravi accentu proferuntur, nisi concidentia
vocalium impediat, ut in bac dictione pape, que habet
accentum acutuni super ultiniani, ad differentiam bujus
nominis papa, pape. Et sic intelligendum est de aliis. —
ExphciL Remigius. n
M. F. Ravaisson attribue ce commentaire à Rémi
d'Auxerre; M. Tlmrot fait remarquer^ qu'il ne commence
pas de la même manière qu'un autre commentaire sur
Wirs major de Donat, qui se trouve à la bibliothèque de
Bruges^.
Le n« H (fol. 58 et 69 r", i""*^ col.) est un curieux
chapitre inédit sur la métrique, que j'ai placé en tête du
Compendium grammaticœ, sous le titre De metrico diciamine.
Il complète sur ce point les chapitres ix et x (De re ttie-
trica; De rhylhmico dictamine). L'auteur, d'après les der-
' Tliurol. p. 10.
r Remigius super raajorem editionem Donali, cuni suis coiiimentaj-iis.
Incipit : Partes orationis sunt octo. nomen. etc. — Erp/ictt Dnnatus major
cuui coniniPiito. Deo gratins.'' (Ms. 087.)
AVANT-PROPOS. xn,
iiiers vers, doil rire un ccrlaiii \ invcntins, (jiii csl très
probablement le même que le magiMer [incentiufi Her'emilo
qui a composé le (railé suivaiil : Dr inodis signi/icandi, etc.
Le II" m (loi. 5() et (io) a pour litre : Tractatus de
modts signijicandi qui reprriuiilur m dicfionibus cl jxirlihus
orationis.W commence ainsi: ^ Quoniain.nl dicit Boetius,
docilem reddit scriptnia (pie plura sub compendio com-
prehendit, Iractalui' de modis si^jnilicaiidi (pii reperiun-
tur in dictionibus et partibus orationis, per quos modos
dictiones reponuntur sub species ])artis et infer se ad
invicem constiluuntur. Primo scire debemus que artis
cujuslibet principia sunt minima quantitate, sed maxima
proprietate. . . . . t»
M. Ravaisson a cru lire à la fin Composuit magialor
Vincentius C/je»iîi<?. M. Léopold Delisle, à qui j'ai com-
muniqué le manuscrit, a lu et il faut lire avec lui Vin-
ceniius Heremile.
Le n" IV et le n° v formaient le second manuscrit pri-
milil". Ils sont d'une autre écriture que les précédents,
mais ils appartiennent à la même école. Ce sont des qua-
ternions réguliers, avec réclames à la fin; chaque colonne
a 3 1 lignes.
Le 11° IV renferme le Compendwni giamimilku' <pii Uni
l'objet de la présente publication.
Le n** V est un Commentarius in vrrsuf; dfi nrrnifu
(fol. 9'> v° à q6 V") ([ui commence ainsi: r-Dicto el de-
terminato in capitulo precedenli de orlliograpbia, scilicet
XIV AVANT-1M\0P0S.
de correptioue et de produclione ■n — Il se termine
par ces mots: rrEt hoc de accentu suflicial. Explicit ac-
centus magislri Henrici de Colonia. v
Au haut du folio 96 verso ont été écrits, d'une main
du temps, dans la marge, ces deux vers satiriques, qui
ensuite ont été cancellés :
Normanni rident quando polenta vident,
Et nisi vidèrent in omni tempore Jlercnt.
L'histoire de ce manuscrit est assez difficile à étahlir,
même d'une manière sommaire. Il était en dernier lieu à
l'ahbaye de Cuissy, de l'ordre des Prémontrés, fondée au
xu^ siècle. Mais y a-t-il été dès l'origine ? C'est douteux.
On lit au bas du folio 5i recto : Domino venerabili Bennon,
miseralione divina ce (canonico) Sanete Ceeilie. S'agit-il
ici de Sainte-Cécile d'AlLi? Cela n'a rien d'impossible,
puisque le Compendium grammaticœ provient de l'Italie ou
de la Provence. Mais comment et quand est-il arrivé à
l'abbaye de Cuissy en Laonnais ? Je Fignore. La signature
Piesue (xvf siècle), qui est au bas du folio 96 verso,
n'éclaire en rien la question. Tout ce qu'on peut affirmer
c'est que la reliure des deux manuscrits en un seul peut
remonter au xiv*^ ou xv^ siècle. Et, circonstance bizarre,
qui n'a peut-être rien de fortuit, les gardes ont été faites
avec les débris d'un manuscrit du Doclrinal, du xiv^ siècle,
très soigné. Les 6/( vers qui s'y trouvent appartiennent à
la troisième partie (à partir du vers 36 1), relative à la
prosodie :
Et ihnmos atque vomo, sic que componis ;ib illo, etc.
AVAINT-l'IlOl'OS.
II
Il nie reste à doiiiier un aperçu des matières traitées
dans ce Comppudium ^rammalica'. J'ai cru devoir les diviser
en dix-n(ud cliapilres. Le tableau ci-dessous indicpie la
disposition de chacun des deux manuscrits et l'ordre (|u il
eût fallu adopter.
Ms. 465
Ms. »546a
Ordre
de Laon.
(Bibl. nal.).
rationnel.
I.
II.
I.
Deliiiiliones. — Do noinine.
II.
II.
II.
De geiiciibus iioiniiuiin.
III.
I el IV.
IX.
De coDslruclione.
IV.
,„.
III.
De decliualii)iiibus.
V.
X.
De oratione; de siipposito et apposilo.
VI.
VI.
V.
De relativis.
VII.
V.
IV.
De pronomine.
VIII.
VII.
VI.
De verbo; de praeterilo el supiiio <■( de
formatione personarum.
IX.
I\.
XI.
De re raeli-ica.
X.
XI.
XIII
De rhythmico diclamine.
XI.
XIII.
XIV.
De dictamine in solula oralione.
XII.
—
VII.
De verborum specicbus.
XII] .
X.
XII.
De accenlibus.
XIV.
Mil.
De siippK'tionibus.
XV.
XV.
Regulœ iulercisai : de nomiiiibus, de ad-
XII.
verbiis et de relativis.
XVI. '
XVI.
Reguhe inlercisfe : de verbis.
XVII.
XVII.
lU'gulae intercisœ : varia.
XVIII.
—
XVIII.
Regulae intercisae : de construclionc.
XIX.
XIX.
Regiilc-B inlercisiB : de figiiiis. de romi)a-
ralivis, etc.
Le chapitre i est consacré aux déliiiilions [générales et
XVI AVWT-l'llUroS.
à I éliido du nom ot do ses nombreuses espèces; un y
trouve une série d'emprunts laits souvent textuellement
aux quatre premiers livres de Priscien.
Dans le chapitre n, l'auteur s'inspire, mais de loin,
du cinquième livre, sur les genres des noms d'après leurs
désinences, et traite la question à sa façon. Toutes ces dé-
finitions, qui sont indispensables dans un livre d'ensei-
gnement, manquent dans le Doctrinal, cojnme le faisait
déjà remarquer M. Thurot^ en i85o. Il est vrai qu'on y
trouve la question du genre des noms assez longuement
traitée (192 vers); mais il y a avec notre grammaire cette
différence qu'Alexandre non seulement ne suit pas Pris-
cien, mais qu'il ignorait peut-être même complètement
son œuvre-. Enfin les vers du Doctrinal n ani |)as la clarté,
la netteté et la précision de notre texte.
Le chapitre m : De la construction, n'est pas à sa place.
L'auteur aurait dû le faire précéder de tout ce qui con-
cerne les déclinaisons et l'emploi des cas, les pronoms et
les verbes, s'il avait continué de suivre son modèle. Bien
plus, il l'a abandonné entièrement, et n'a trouvé rien
de mieux à faire que de reproduire, tantôt littéralement,
tantôt en l'abrégeant, le traité de Sponcius^. Il en a dé-
figuré le commencement en l'appropriant aux besoins de
' -lu ipso auU'in opère nulla definitio, niilla divisio piteceptis praemit-
litur.» (De Alexandri de Villa Dei Doctrinali , ]). 29.)
fflrno suspicor Piisciani ipsuin opiis Mexaiulro vix fuisse noluni.»
[Ibid., p. :]9.)
^ Voir Appcndir n 11.
W WT-I'KOIMIS. \M,
sa {^n'aiiiiiiaiit', si Mcii (jik* ceux <|m oui fii les dtMi\ Iraités
ciili'e les iiiaiiis. M. Tliui'ol ('iili(^ aiilfcs. ii'oiil jias \ii
(jii ils ('taioiil ideiiliqiics, on h peu près. Il csl rôsullt* de
cet enipiiiiit lorci'; ([ue 1 œuvre de Sponcius s'est trouvt^e
plus ropaiidne (pieHo ne Teùt (''t('' sans cela. Il v a ce-
pendant, déplace en place, des niodilicalions (pii prouvenl
que le «{rainniaiiien César cherchait, d'une manière assez
maladroite, à dissimuler son plajjial. Telles soiil : lintro-
duclion de vers du Docirnial ou i\u Civécmne, contenant
des exemples à ra])pui de certaines règles: un change-
ment d'exemple banal remplacé ])ar un aulre emprunté,
il est vrai, à Lucain, mais pris dans Priscien: un chaiifre-
ment dans la délinilion du zeuma, l'einplacée par une
autre d'égale valeur. Il y a aussi des déplacements dans
l'ordre des matières : après la théorie des cas où sont
régis les noms, Sponcius place celle des i-elatils et des
adverbes interrogatits. Notre grammaire ajourne la ques-
tion des relatifs après la théorie des déclinaisons et celle
du sitpposidim et de Yapjwsiluni. Elle place tout de suite
la théorie des adverbes interrogatits, el la lait j)récéder
d'une explication générale nécessaire sui- les inlerrogalils,
que Sponcius avait négligée, et dont 1 idée est prise à
Priscien. Puis, quand le traité de Sponcius est fini, le
grammairien, le considérant, à bon droit, comme incom-
plet, continue, sans l'aire plus d'observations (ju il Ji en
avait fait en commençant, s'approj)riant ainsi l'ieuvre (oui
entière.
Le cha])itre iv : Des (h-rlinnisons, est empiunté en
entier au se[)lième livre de ih'iscien, avec les modilica-
xviii AVANT-PROPOS.
lions qu'eiilraîiiait l'orcémeiit Tcspril du Icmps. Il y a
quelquefois des oublis inexplicables, coainie ce qui cou-
cerne le pluriel neutre aux trois cas semblables ; mais il
y a aussi des rectifications qui complètent Priscien et le
Doctrinal: par exemple, ce qui concerne l'accusatif de la
troisième déclinaison en em ou en im.
Le chapitre v est assez court : on y traite du suppositum
et de ïapposilum, et préalablement de Voralio envisagée
sous ses formes diverses. Une distinction curieuse et vraie
est celle de la proposition déprécative, distincte (bien
qu'avec la même forme) de ia proposition impérative.
Dans toute cette partie le grammairien César n'avait plus
Piiscien comme guide, et son œuvre ne manque pas d'in-
térêt.
Le chapitre vi : Des rehlifs, est un nouvel emprunt
fait au traité De la construction de Spoiicius. Nous avons
toutefois deux rédactions difterentes. Celle du manu-
scrit 1 5/162 est une copie plus exacte, moins originale
par suite. Celle du manuscrit de Laon s'éloigne davantage
du texte. Il y a eu là des changements introduits pour
les besoins de l'enseignement. Le professeur a tenu à ne
pas suivre servilement son modèle. Déjà Sponcius lui-
même s'était écarté d'Alexandre, et avait donné de la
relatio simplex une classification que ni le Doctrinal ni ses
gloses ne renferment. Le manuscrit 1 5/162 a encore ren-
chéri sur Sponcius par l'étude minutieuse et quelque peu
oisive du relatif. Circonstance à noter, les exemples em-
ployés et discutés sont, la plupart du temps, ceux que
AVANT-rUOPOS. XIV
(loiiiiciil Alexaiidi'c, cl ses (•oiiiiiKMitaleui's; les uns sont
pris dans les ailleurs, les autres dans l'Ecrilure, les aulres
SOI il inventés.
Le chapitre vn : Du pronom, est inspiré en grande
partie par les livres XH, XllI et XV 11 de Priscien. 11 y a
aussi de grands ra|)ports avec les passages correspondants
du Grécismc d'Evrard de Bétiiune. Pour la première fois,
César indique des dilïérences entre les doctrines gram-
maticales récentes [apud nos) et les doctrines anciennes
(^apud antiquos). Cette distinction, qu'on trouve dans beau-
coup de grammairiens, ne doit trom])er personne; c'est
une reproduction de Priscien. Une des questions les plus
curieuses de ce chapitre est la raison de linvenlwn des
pronoms. Pourquoi un seul pronom de la première per-
sonne, un seul de la seconde et plusieurs de la troisième ?
Pourquoi ego et lu sont-ils de tous les genres ? Pourquoi
n'ont-ils pas une déclinaison complète ? Pourquoi sui
n'a-l-il pas de nominatil" et de nombres dislincls ? Pour-
quoi nostras, veslras dérivent-ils du pluiiel et non du sin-
gulier? Ce sont aulant de points quAlexandie né<jlige,
mais ([ue notre grammairien croit devoir traiter, tacite-
ment d'accord avec Evrard de Béthune.
Le chapitre vm est une suite de règles sèchement for-
mulées sur la formation du prétérit et du supin. Il est
imité dos livres L\ et X de Priscien et ne s'en distingue
que par la séparation de et; qui concerne le prétérit, d'un
côté, et de ce qui concerne le supin, de l'autre. Priscien
a tout mis ensemble, Alexandre aussi. La séparation
vx AVANT-PROPOS.
donne plus de clarté. C'était, du reste, le système des
grammairiens de cette école et de cette époque, comme
nous le voyons dans la déclaration de l'auteur ano-
nyme de la grammaire contenue dans le manuscrit 8653
(toi. 63 v°) : crintentio hujus actoris est quasdam rcsartis
grammatice , tam in majori quam in minori voluminc
Prisciani sub quadam confusione éditas, ad in-
structionem minorum in presenti opère, resecatis super-
fluis, compilare. ^ — J'ai cru devoir ajouter à la (in de ce
chapitre un paragraphe sur la formation des personnes
dans les différents temps, extrait du manuscrit 1 546-2,
et qui manque dans le manuscrit de Laon. Les éléments
s'en trouvent dans les livres VIII et IX de Priscien, et il
ne dépare pas, malgré sa forme un peu simple, l'ensemble
de la grammaire.
Le chapitre i\ est un traité de métrique fort inté-
ressant, moins complet, il est vrai, que celui qui est dans
le Doctrinal, mais plus clair et plus pratique. L'auteur n'a
en vue que le vers hexamètre; il ne songe même pas aux
autres ; aussi ne reconnaît-il que trois sortes de pieds : le
dactyle, le spondée et le trochée (comme Paul le Camal-
dule au \u^ siècle), tout en mentionnant le procéleusma-
tique et l'anapeste. Les règles générales de quantité sont
appuyées par des exemples tirés de Virgile, d'Horace,
d'Ovide, de Juvénal, de Lucain. Le vers hypermètre n'est
pas oublié ; malheureusement l'exemple pris dans Virgile
est un de ceux dont le texte est fortement contesté. La
règle la plus curieuse est celle qui veut que toute voyelle
finale suivie d'un s s'élide sur le mot suivant conïuien-
AVANT-l'Kol'OS. XX,
raiil par une vou'llo: on iir la trouve nulle pail ailleurs,
à ma connaissance; elle a été évidemment laite pour expli-
quer un vei'S de \ ir<;ile ' qui n'en avail pas hesoin jiour
être correct. Ce caséti-ange écarté, fauteur resle loujouis
dans la vraie tradition classique, et s il iudi([ue (ju'on peut
allon<jer une syllabe brève à la césure (licence dont on a
tant abusé au moyen âge), il en donne des (^xenq)les pris
dans les bons auteurs. Les règles particulières de (juanlité,
divisées en trois catégories, suivant qu'elles concernent
la si/llaha priiiid, medin, iilliiiia, se retrouvent toutes dans
le Doctrinal, où elles sont souvent plus complètes; mais
Alexandre est entré dans les moindres détails, tandis (jiie
notre auteur a seulement tracé les grandes ligiu's. Il taisait
avant tout une grammaire, dont la métiique n était ([u un
chapitre.
Le chapitre x, déjà publié pai- M. Tliurot, mais seu-
lement d'après le texte, souvent incorrect, du maïui-
scrit 16/165»., a trait aux règles de la poésie rvthmique,
qui était alors tant en honneur. 11 aurait du venir après
le chapitre sur les accents, comme il est d'ailleurs dans
le manuscrit i5/»69, pourtant si tourmenté. Quoi qu il
en soit, il forme, avec le chapitre précédent, et le De
metrico dictamine de Vincentius Heremite, ([ue je public;
en tête de cette grammaire , un tout à ])eu près com-
plet sur la métrique au moyen âge, sauf poui' les vers
lyriques, f[ui sont totalement mis de côté. Cette poésie
rythmique, qui tendait de plus en plus à renq)lacer l'an-
' Enéide , Xtl. 709.
xxu AVANT-PROPOS.
(•ieii mètre, avait besoin (ravoir ses règles écrites. La
inaiclie dans ce sens datait du iv*^ siècle; elle avait eu
pour point de départ la recherche des consonances dans
le vers métrique; au vm*^ siècle, saint Boniface parlait
des rimes de ses vers comme d'une partie intégrante de
leur rythme. Au xni" siècle, on consacrait par des prin-
cipes arrêtés ce qui n'était, au début, qu'un simple jeu
d'esprits oisifs à la recherche de finesses et de raffine-
ment.
Après l'art d'écrire en vers, vient naturellement l'art
d'écrire en prose, et particulièrement l'art épistolaire.
De là le chapitre xi : De dictamine in soluta oratione. Ce
chapitre, très court, est d'une rédaction tout à fait dif-
férente dans le manuscrit de Laon et dans le manu-
scrit i5662 : aussi ai-jecru bon de reproduire intégrale-
ment les deux textes, qui sont d'ailleurs, tous les deux,
dus à l'inspiration de Sponcius. Celui de Laon comprend
trois parties bien nettes :
1 ° Règles générales de style et de correction ;
2'' Indication très sommaire des différentes parties
d'une lettre ;
3** Notions générales (un peu superficielles) sur les
pauses, dont la théorie a varié tant de fois au moyen âge.
A la fin se trouve un résumé fort intelligent des
devoirs du diclator, oi\ la prononciation est l'objet d'une
remarque judicieuse. Que d'erreurs en effet commettaient
les scribes par la faute du dictalor ! Il ne faut pas avoir
AVANT-IMlol'OS. ^xni
lu beaiicouj) de iniiiiiis( rils du moyeu Age pour sCii ron-
vaiucre. — Le texte du manusciil ir)/i()'.î'. moins com-
plet en ce cjui concerne l'art du (lirtalor, est beaucoup
plus explicite pour loiil ce (pii rc-jardr la comiMisilinii de
la lettre.
Après tout ce (jui précède, il est inutile de dire que
le chapitre \n, sur les différentes espèces de verbes, eut é(«';
beaucoup mieux placé après le huitième, si le compila-
teur avait songé à se conformer à l'ordre adopté par Pris-
cien, qui a inspiré tout ce chapitre.
J'ai indiqué plus haut la place qu'aurait du occuper le
chapitre \iu: Des accents. Quant au iond de la question,
l'auteur suit les règles données au vi*^ siècle par Priscien,
et au XI i*" par Pierre Hélie. 11 s'écarte complètement du
système adopté par Alexandre de Villedieu et donne fran-
chement les règles de l'accent circonflexe, sans dire un
mot de l'accent modéré, qu'il semble ne pas connaître.
C'est, à ce point de vue, un vrai classique, étranger aux
innovations qui tendaient à rem])lacor des usages long-
temps pratiqués.
Le chapitre xiv, qui traite des Snppktiones, c'est-à-din^
des temps composés dans les verbes passifs, a quelque
chose qui n'est pas dans le ton général de cette gram-
maire. Non seulement il n'est pas à sa place, et devrait
se trouver après le chapitre Du verbe, mais il contient
' Voir Appeudt.r n" iv.
XXIV AVANT-IM'.Ol'OS.
mie discussion méticuleuse de cerlaiiies dillicMllt's <|ue
I (Hi créait à |)]aisii\ pour avoir la satislaclion puérile
de les résoudre. Gosviii de Marbais avait déjà donné
l'exemple; notre auteur le suit, mais d'une façon tout à
fait originale, négligeant certains points, en abordant
d'autres qui ne manquent pas d'intérêt, le genre étant
donné. C'est un morceau entièrement neuf, que la pre-
mière édition (ms. 16/162) ne donne pas, et qu'on re-
gretterait de ne pas avoir malgré tout, parce qu'il porte
la marque de l'esprit du temps.
A ])artir du cliapitre xv commence ce que nos gram-
mairiens modernes appellent le Supplément (ce que l'au-
teur désigne sous le nom de Regîilœ intercisœ), pour les
noms, les adjectifs, les relatifs, les adverbes, les verbes,
les figures de grammaire. L'interjection est laissée de
côté : pour combler cette lacune, j'ai cru devoir reproduire
un curieux passage du Grécisme\ — Cette multitude de
notes, empruntées la plupart du temps pour le fond à
Priscien, et parsemées de vers techniques, est jetée
pêle-mêle, sans ordre, comme l'exigeaient sans doute les
hasards de l'enseignement. C'est surtout dans le manu-
scrit i5û62 que la confusion est grande. Le manuscrit
de Laon présente encore une certaine régularité relative.
Toutes ces notes étaient nécessaires pour compléter un
corps de doctrine qui, jusqu'alors, n'avait embrassé que
les règles générales. Non seulement la rédaction des deux
manuscrits est différente, mais le manuscrit de Laon con-
' Voir ippptulir 11" V.
AVANT- IMi 01' os. XXV
lieiil trois chapitres (wii. wiii cl \i\) (|iii ne sont pas
dans le maiiiisci-il i B/iO-.î.
L'œuvre ])nniiti\'e s'arrèlail-elle après le cliapitri? xvi
on tout au moins après le ciiapitre \vn? Cela est à croii'e,
d'après ces derniers mots du chapitre xvn : Et hec de
regnlis inlercms, propter earum pvolixitalem, ml presena dicta
sujficiant. Aussi dans les deux chapitres suivants trouvâ-
t-on quelques redites qu'on aurait du éviter ; on remarque
aussi, dans le chapitre \ix, des traces de linilnence de
Donat, qu'on n'avait pas aperçues jusqu'alors. Ces der-
nières notes ne sont d'ailleurs pas toujours en rapport
avec le caractère élémentaire du reste de la <jrammaij'e.
Elles pourraient bien a])partenir à un auteur dillerent, qui
aurait lait aussi le cliapitre xiv : De supplelionibus.
Tel est, dans son ensemble, ce Compendium grammaticœ
qui, depuis des siècles, est enfoui dans la poussière des
bibliothèques. Je l'ai étudié avec le soin le plus conscien-
cieux, et j'y ai ajouté des notes presque toujours inédites
pour le replacer, autant que possible, dans le courant
d'idées oij il a été composé. Je serais heureux si ce tra-
vail laborieux et obscur pouvait obtenir les suffrages des
savants auxquels l'histoire littéraire du moyen âge est
familière.
Qu'il me soit permis, en terminant, de témoigner
ma respectueuse gratitude à M. 0. (îréai-d, vice-recteur
de l'Académie de Paris, qui a daigné encourager mes re-
cberches et agréer l'hommage de celte jmblication rétro-
XXVI AVANT-PI5()1M)S.
spcctivc d'un livre du classe loiifjlenips employé <laiis l'aii-
cieniie Université de Paris; — à M. Léopold Dclisle,
Directeur de la Bibliotlièque nationale, et à M. Mathé,
bibliothécaire de la ville de Laon^ qui se sont empressés
de mettre à ma disposition les manuscrits dont j'avais
besoin. Grâce à leur obligeance, j'ai réussi à mettre en
lumière l'œuvre de deux grammairiens du moyen âge
jusqu'à présent inconnus : Vincent l'Hermite, auteur du
De metrico dictamine, et l'Italien Gl'sar, le ])artisan des
vieilles traditions léguées par Priscien, et dont la gram-
maire fut enseignée pendant au moins trois siècles, en
concurrence avec le Doctrinal d'Alexandre de Villedieu.
Leurs noms mêmes étaient perdus, Vincent l'Hermite
n'est, à ma connaissance, indiqué dans aucun catalogue
de manuscrits. Quant à César, aucun bibliographe n'a,
jusqu'à présent, parlé ni de sa grammaire, ni de sa per-
sonne. Il est tout à fait ignoré de Fabricius et de Mansi ;
il n'est pas même cité dans le riche répertoire de M. l'abbé
Chevalier.
Versailles, 9 février i885.
Ch. fier ville.
' Depuis que ces lignes onl été écrites, nous avons eu le regret d'ap-
prendre la mort de M. Mathé,
UNE GUAMMAÏUE LATINE
INÉDITE
DU Xlir SIÈCLE.
->Oc-
DE METRICO DICTAMINE.
(Ms. n° ftdfi (\o Lann.)
Ad liahendam motrici diclaminis cognitionem, sciendum esl ^"^'l û8r'
quod mctrorum alia sunt leonina vel leonisma, alla caudala,
alla vcniritiva et caudata, alia sequentlva, alia rcciproca, alia
rétrograda, alia seorsiva.
Leonina ' vel leonisma dicuntur vel sunt in (juibus sextus pes
similitudine vocaliuni et consonantium continue rcspondet ul-
time sillabe secundi podis ;uit prime tertii, hor modo, vclut in
hoc excmplo videtur :
Vtr dehonestatur qui Iwvurie famulatiir.
Leonina, vel leonisma, a leone inventa sunt; «piia sicut leo
caudam dirigit versus caput, ita leonimitas,idest leonina versus,
principium revertltur ; vel alia rationo, quia sicut leo nobilius
est animal inter alia animaiia, ita leonina int<^r alia metra.Scd
cavendum est in tajibus nietris ne metrator ehgal sibi leonimi-
tatem que finire non valet, ut sunt iste :
César, fiircas, nocies, turpis, carmen, et hiis similia. Nam si
dicat : pugnnvit César, vel latro timct furcas, vel sicut sunt mofhcr
nocies, vel sepc dnlel lurpis; vel si dicat sic : iindr Jacis carmen , illis
' Voyez AmHiiemetit.-i philolofriqwx, pnr G.-l*. IMiiloinncsIo (Gabriel l*fi[jnfil).
Dijon, V. Laf^ier, in-8", i8/ia, 3' ('diliim, p. «(7-10/1.
2 Dl' METIIICO DICTA M IM:.
quidem (lislinclionihiis, vt^l lc(miii)ll;illl)us roiilmu;is Irarlalioiies
vel correspondcnk's tlicliones coiivenicnles non polcril invoniro.
Scd lanien si linire volueril, sic finlre poteriloninia sicincepla :
Aon est luilii Jints Ccsav, et sic de aliis : et istud ridiculosuni di-
cere.
Diippliciter Iconina vel Iconisma carniina siint isla que se-
cnntur :
Si coinmissoruin mcmor exliteri-s pfoprioruni ,
\on idiciiontm i-eprckensor cris vilioriim.
Alia :
Qui vull allerim oculonim lergcre lahem ,
De proprio citiiia suhtrahnt (Dite tabem\
Alia :
Qiicm sua ciilpa Ugal mca cuv delicta remordet ?
Nec maie salagat proprio qui crimine sordet.
Sequilur de versibus caudatis, unde :
Que fines claiidiiiit a cauda nnmiiia sumuiit :
Quem vaga fortune rota diviciis spoliabit ,
Non mos , non sensus, non stirps , non forma juvahit.
Ventriliva - et caiidata sunt inetra que secuntiir :
Pauper ndornatus ditissimus esse putatur ;
Dires iornatus pauperrimus esse prohatur.
Dactilica conjiincta dirtmtiir ista carniina, id est mefra que
secuntur, et similia :
Cjlarus honore nitensque décore poeta vocnlur,
Cujvs niiieiia lepore raniriia prodessc prohahn-.
' On ne peut rlonler (|ue les pootoséiégiaques n'aient alTcclinnné le pentamètre
léonin. On en trouve beaucoup dans Ovide, Properce, Tibulle, Martial.
- Etienne de Rouen (entre autres), qui déclare avoir lait des vers dans tous les
mètres connus de son temps, nous en donne des exemples curieux, (pi'il a soin d'in-
diquer en marge. (Ms. i/ii'ifi, fonds latin, Bibl. nal., xii' siècle, fol. i-yi v",
igi \°.) — On les a[)pelie aussi crrs pu tliairoii(df.
DE METP.ICO IUCTAMINE. 3
Melra soqucnlia cl siiiiilia liiiihiiiilia ' ;i|)j)cllaiiliii' :
Pellerc noxta , relie salulma si properemus ,
Tirffvn vircnlia, fine cnicutia pricipicmus.
Allus niodus de titubanlibus :
Scciirus punis macula pclil cttirra tliipic;
I^iiaru.s , pravus lucnlo cnicialur m ignc.
Isti V(3r.siis sofUKMitcs ot smulcs salii. a sallaiulo. diriinhir :
Scpe nncct qui pluva docct que Jv.r reltuoulur ;
Decoquilur quidquid carplim , cuin pauca doccntiiv.
Adonici dicuntiir versus sequcntcs et siiniles. d iii hes parles. Koi. J8
id est proprielates, dlslinguuiiliir. ut in excmplis dedaranlur.
Primus uiodus :
Iinbre fugato , vcre novato , dulce canamus ,
Tcmpovc Iclo , corde facelo , melra J'eraïuus.
Secundus modus :
Vere deceuti , rorc madenli , prata rircscunl ;
Sole calenti , rore cadcnli , gramina crcscuul.
Terlius niodus :
Mellijluorum milis agcllus reniai odore ;
Multicolonim Jlorida tellus oaudel ttouore.
Adonici tersonantes versus sequenles et siindes a|t|)('llaii(iir :
Nale Dri , miserere mei , lux aima diri :
Tutus eio si quesiero le pectore vern.
Ouater sonanles sunt versus sequeiitcs cl siiiiilcs :
Ars Veneris pucris leueris uocel alque scrrns :
lllecebris cr-ebns febris furil hec inulirbris.
Hec siiiit melra limpida , cum m |)riii( ipiis (onNciiiiiiil \i>\ m
fine :
Muli suiil slutu iiiihi , du II miiiiii piidtrii.
delo vie relo ; iiolo (pind ipsir volo.
' Voyez ms. iAi4(), fol. 171 v". Quelquefois on les appelle ri-rnus iuclinati,
in.'iis ;i!(>rs les rimes inlérieiires soiil IViriiK-fs fie deux Intifjiies, landis (|iii' ilnris les
versus titubditif's elles sont formées de deux bn''\es. (Ibid.)
h DE METRICO DICTAMINE.
Metra seqiicnlia scrpenlina, id csl inlcrsignala, sunl vol aj)-
pellanlur (jue sccuntur et similia :
Sunl vcre feliccs , vcva pacc fnienles
Qui putrcscentcs aspcvnanlur merctriccs.
Pu'lrograda ' niotra sunl ista (|iie secunlur et similia. Et
primo in lilteris :
Signa te signa, temcre me tangis et angis^.
In sillabis :
Nauta times ne satis naufraga quando nalis^.
In dictionibus :
Arte loquor muti , reprobum vahle nocct ira.
Idem :
Siicrum piufjuc dabo , non macrum sacnficabo.
Rétro :
Sacrificabo macrum , non dabo pingue sacrum.
\n se redeuntes dicuntur isti versus scquentes et similes '' :
Me tibi jungit amor ; sed amor qui me tibi jungit
Scribcre fecii opus; sed opus quod scribere fecit
Mitto repente tibi ; sed quod tibi milto- repente
Pignus amoris erit; sed erit quod pignus amoris
Pectore setnper Jiabe ; quod habe sicpcctore semper,
Cogat ut esse meum tefirmiter esse per evum.
' C'est ce que Sidoine Apollinaire appelle versus récurrentes , et il on donne de
curieux exemples. {Ep. viii, i5; ix, ii.)
^ Ce vers fait partie de la légende du chanoine de Canibremer (diocèse de
Bayeux), très célèbre au moyen âge. — Le second vers,
Roma tibi subito motibus ibil amor
se trouve déjà dans Sidoine Apollinaire. {Ep. ix, 1 1.)
^ En retournant ce vers en partie, on n'en obtient qu'une phrase banale, mais
non un vers :
Is nat, quando fraga navis. Satnc times, nauta ?
'' Voyez, dans le manuscrit 710 de Saint-Omer (fol. 117 v"), une pièce très
curieuse dans ce genre :
Mortp gravatur home, sed homo qui niorlc (fravatiir
Vivere ciim possct , ne vivere posset amavit.
DE ME TRI eu DICTVMIM:.
Versus soqucnlcs et siiuiles reciproci ;i|»|)ellaiiUir ' .
NoH eril alla diu celebris fortuna prolci-vis ,
Mors que prava bonis non erit ulla diu.
Mira HoUirc potes , lulum fcnoribus auritiii ,
Fitiroribus laurum : mira nature potes.
IVeteroa liuiil versus quos online lectos*
Descendens reléguas et bis liabebis eos.
: viviit
; Franooniiii ;
rex
forlis
Ijloria
iliiji'is ;
; Francoruin
prohilas
sapiens
(Inx
milis •
honnslas. ;
: Rcx
sapiens
justis
deslruclor ;
spes bona ;
pacis ;
Forlis
(lux
ticstruclor ;
fraudis
j 11 ris ;
anialor
Gloriu
uiilis
spcs bona ;
j"'"'**
(livini-
(Icsar
Duicis
honostas
pacis
amatoi-
Cfsar :
<'l aller. ;
S Pendel item, noque Unes iibi linca inotii
Wil polerit vera signidcare via,
Noinina tu [)riiiu) j)onos et vorba socundu,
Nouiinibus referas singula verba suis.
Talcs versus dicuntur sin^ula smgulis-^.
; Estas
l)i'iinia
jiivi'nUi
; scneclus ;
Iar(ju8 ;
a va ru s ;
Veslit
nudat
•■mil
conlnMipiiit ;
ilividit
.■iiijM't ;
Arva
iicraus
fanian»
preconia
divitias ;
res ;
\ Graminc ;
fronde
necc
senio ;
ralionc ;
rclenUi ;
' Voyez ms. i /i l 'i 6 , loi. 1 9.') v".
- metratosrc (glose).
^ Pierre ni;;a, dans le Floridus Aspeclits (nis. 11.") Je Saint-Omcr, fol. /i.') v"),
nous a donné plusieurs spécimens de ce {jenre ; on trouve encore dans le même ma-
nuscrit(fol. 77 1°) une pièce de oG vers, de la niènie laclure, empruntée à la \ ic
6 DE METRICO DIGTAMI.NE.
Versus monosillahi sunt iii (|iii secunlur :
llic dut ni lire dcl, sed kcc oh lioc , hic vir dnl iil kec se ;
\ ii/l rein pro quod res dat vir hic , hcc dal ob es.
Fol. 5(ji" Versus sequentes sunt ex duabus dictionibus :
Vocifcrahanldv ' ConstanlinopoUtani
hmumerabilibus soUiciludiiiibus.
Versus sequentes laqueares appellantur.
iNo li f*eii di meii sa
-f
-l -1
■A -i
'^. .^
^. .^
■4 A
'4^
'h\
'tas
SUS
ial
tes
.1'''.
tiim
,' '<
.^ "*.
f' ■-*
f' "A
-r" ■-*
/ 4
-f"
Mo li cun vi ileii ra
Versus sequentes sunt siiniles^.
S. Scolares stndeutes suos , vel fève , m;igister pins
Quilibet diligeiiter cupit perlîcere Vincencius.
Chorus clericorum, inagister, tuoruin rogat le pie
Ut ipsis favens sis, scolis et remissis eant hac die.
S. Hic labor explicit , hoc reticit ut nielra plura
Arte canamus . vel faciamus, non sine cura.
de saint Berlin pnr Tabbé Simon, et publiée par M. Morand, d'api es un manuscrit
de Boidogne-sur-Mer.
' Ailleurs : Constristabanlnr.
- Il y a évidemnaent ici une lacune q^ui n est pas indiquée dans le manuscrit.
COMPENDIUM GUAMMATlCyE.
Assit priiicipiij siimln M.iri;i ineo.
CAPUT PRIMUM.
DEFIMTIONES. - DE DOMINE.
Ut ad sapientiam |)cr Grammaticam venire possinms, scien- Foi. Ct r"
duin esl (juod (|uinf|iie sunt clavos sapiontie. Prima est (Imor
Domini; seiMiiida lionor inajjislri ; terfia assiduilas Icjjendi ;
(jiiarla IVeijiu'iis iiilcrrogalio ; (juinla meinoria relinendi. De
prima ait Psalmista : «Inilium sapienlie timor Domini. r^ De
secunda ait Cato : «Metue magistrum. 51 De tertia atf|ue quarta
ait Horatius : tinter cuncta leges et per nincta liabe doctos.77
De (piinta ait Sciieca : r. Inter Immane anime commoda nichil
dignius mcmoria reperitur, »
Septem sunt artes libérales, scilicet Grammatica, Dialectica,
Relhoriea . Arismelica, Goomctria. Musica, Astrologia sive As-
tronomia, très quarum dicuntiir Triviion, (juasi très vie (piibus
ducimurad eloquenciam, scilicet Grammatica. Dialectica et Re-
thorica. Alie quatuor dicuntur QiiafJnvium, quasi quatuor vie
quibus ducimur ad sapientiam ', scilicet Ansmetica, Gcometria,
Musica, Astrologia sive Asironomia. Ouarum omnium firamma-
tica obtinet principium; (juod per ejus dillinitionem salis mani-
feste perpenditur, que est talis- : Grammatica est scientia recle
' scilicet... Astronotnin manque dans le manuscrit i5'iG'i de la Bibliutlièque
nationale.
- C'est la défmidon do V Orthographia. Voyez Tliinol, Histoire des ihi'ories gram-
maticalcs au moyen âge, Impr. impér. , in-'i", i8(J8, p. i3y. — (/est aussi la déli-
nition adoplcc par Picn e Hélie [ihid. . p. i u 1 1.
8 CAPUT 1. — DE NOMINE.
loquentli, rcclcque scrihendi , origo cl fiindaracnliini omnium
liberaliiim artium.
Partes grammatice sunt quatuor : lillera, sillaba, dictio ot
oratio '.
Llttera- est minima pars vocis composite, vcl llttera est vox
individuaque scribi potest. Harum alic sunt vocales, alic conso-
nantcs. — Vocales sunt quinque : a, c, i, o, u; relique sunt
consonantes. — Consonanlium alie sunt semivocales, alic mule,
alie liquide^. Semivocales sunt scx : l, m, n, r, s, x. Mute sunt
novem : h, c, d,f, g, k, p, q, t'*.
Sillaba est fomprehensio liarum consequens,sub uno accentu
et uno spirilu indistanter prolata, vcl sillaba est vox naluraiis
que sub uno accentu et uno spiritu indistanter profertur ^.
Dictio est minima pars orationis constructc, quantum ad
scriptum ^.
Oratio eslcongrua dictionum ordinalio congruam pcrfectam-
1 Cette division est conforme à celle d'Hugues de Saint-Victor, de Pierre Hélie
et de la glose de l'Anti-Claudien; elle exclut la théorie de la quantité et de la mé-
trique, qui cependant sont considérées comme faisant partie de la grammaire.
^ Priscion, 1, ii, 3.
Llttera pars minima eoiijuiictc vocis habetiir
Aut individua vox que scribi valet hec est.
Sed melius scriptum sit iitlera, vox elemenlum.
[Priscianus metrificatus , ms. 16972 [xui" siècle]
de la Biblioth'. nat., v. 7-9.)
^ Priscien, l, m, 8, 9.
'' Priscien, d'après Donat et Eutropé (l, iii, 7), compte sept semi-voyelles : la
septième est/-; mais il ajoute : Sed/multis modis ostendiliir muta inagis, de ([ua
posl docebinms. (l, m, 9.) — C'est peut-être pour se conformer à cette théorie que
le manuscrit iS/iGa donne les muettes dans cet ordre : b, c, d, g, k, q, p, t
et/.
F diffamma Eolcs pro ph dant ; mula sit crgo.
[ Priscianus tnetrijtcatus , v. 35.)
'' Priscien, 11, i, i ; mais le texte de vox llltenilis est préférable.
Sillaba vox scripta est, cui spiriUis et ténor unns.
( Prisciaiius mcirijiailus , v. a a 2.)
" Piiscien , 11 , m, l'i. Au lieu de ad scripluin,\i: manuscrit iôhij-2 donne ad
sensum.
GAPUT 1. — DE NOMINE. 0
que seniciiliam (lomonsdaiis : vel oralio est comprelicnsio «lic-
tioniim aplissinic ordinalaniiii '.
Partes oralionis siint octo, scilicet nomcn, verbimi. paitici-
|)ium. proiioiiien. |)rej)ositio, advcrbium, intcrjeclio ol coii-
junctio -.
Nomeii est pars orationis dcclinabilis (|iio uiiiciiiiph* siilt-
slantiarum, corporum seu reruin couimuneiii vel pi(»|iriaiii
(]ualitat(;m dislrihuit : comrminem (|uidein (•or|)oriim, ni lioiiio:
[)ropnam, ut Vir^pHus; communem(|uid('in rcrum, ut^/rs; pro-
priam, ut ip(tmmalica Aristarcln^.
Quid est propriuin iiominis'? — Proprium nomiuis est si-
gniticaro sul)stautiaui et ([ualilatem uiiiuscujustpie rei.
Unde dicitur nomen? — Nomen dicilur a nomn greco; addila o
fit II onoma, dictum a Iribuendo , (jiiod (Jreci nemcin dicuut. Vel Foi. (W v.
dicitiu" nomen. (juasi notauien , eo quod per ipsuni nolainus
substantiam et (puditateni uniuscujusquc rei''.
Nomini acciduut (juin({ue : species, genus, numerus, figura,
casus.
Species est elementalis compositio. ])er quam fil priniilivi vel
derivalivi distinclio. — Species noniinuni sunt due, scilicet pri-
uiitiva et derivativa : primitiva , ut mons ; derivativa, ut montanus''.
' rriscien, 11, iv, lô; XVU, i, 3. — vol oralio. . . ordinalarum manque dans lo
manuscrit iSiGa.
- La division des parties du discours est dilTérenle dans Priscien ( II , iv, i ô , i G ,
17). Celle-ci est empruntée au Donalus mmor. (Voyez Tluirol, llisluirc des thèmes
jjrmtiDinlirales an moyen àire, p. i&8.) On la trouve dans lo l'i-imianus vwlrijlcalus ,
V. 173 et 178 :
Dictio pars minima jileni sermonis in octo
men bum ticipiam nomen posilio bium erjectio jttnctio
No ver par pro pre adver inl con que sccatur.
Dans Priscien, Tinlerjection est confondue avec l'adverbe (XV, vu, l\o). (Voyez
Apppiuli.r, n" V.)
■' Priscien , II, v, ;?9.
* Voyez, pour le propre et Vaccident dans la signification des mot-;, Thuiol, «n-
vrage cité, p. i58 et suiv. — Priscien, 11, iv, i (S.
^ Priscien, II, v, 39.
'' Piiscien, i6jV/. — Au xii" siècle, Picrie Hélie rapporte lous les acridenls du
nom à la construction. — D'après Dunat, au \iii°, on attiiliuait six acridenls au
nom. — cfAbélard semble employer le ferme de modus sinnijicandi |)our dési|{ncr
10 CAIMIT I. — 1)1-: NOMINK.
Nomen Jiliiitl iiropiiimi. aliiid appellativum. Proprium nomen
est id quod privatain substanliam et privatam qiialitatem ali-
cnjus roi sijTTiificat, ut Socrates. Appellativuni nonicn est illiid
(iiiod naluialilcr est commune multorum, ut homoK
Species propriorum nominum sunt quatuor'-, scilicet nomen,
prenomen, cognomen et agnoraen. Nomen est id quod impo-
iiitur alicni rei non liabenti nomen , ut Pc/rus. — Prenomen est
illud nomen quod im|)onitur alicui rei causa difierencie vel
amicicie, ut Marcus Tidhus Cicevo^. — Cognomen est id nomen
quod commune est totius cognationis, ut Scipio^. — Agnomen
est id quod imponitur alicui ab eventu, ut ab Affrica dicitur Af-
Jncauus, quia devicit Affricam.
Species nominum tam propriorum quam appellativorum sunt
quatuor, scilicet corporale, incorporale, omonimum et svnoni-
mum. Corporale nomen est illud quod corporeara rem significat,
et hoc in propriis et appellativis : in propriis, ut Sor; in appel-
lativis, ut liomo. — Incorporale nomen est id quod incorporeara
rem significat, et hoc in propriis et in appellativis : in propriis,
u[ piuhciUa Pénélope; in appellativis. ut virtus^.
Omonimum nomen est illud quod in singulari numéro plura
significat, et hoc in propriis et in appellativis. In propriis, ut
Pirrus; in appellativis, ut nepos. Synonima sunt plura nomina
idem significantia, et hoc in propriis et in appellativis : in pro-
priis, ut Marcus Tulhus Cicero ; in appellativis, ut mucro, ensts,
spada ^.
ce que les grammairiens anciens appelaient les accidents (-syapswofxet'a, accidentia)
des parties du discours.» [Thurcl, Histoire des thémnes grammaticales , p. i5'i-i67.)
' IMscien, II, v, a 5.
- Sunt species proprii : nomen , pre cog sinnd agno
Prenomen distingtdt , amal , nomen notât esse,
Cognomen genus , agnomen qnidvis notât omen.
(Priscianus metrijicalus , v. i8o-i8a.)
'* Priscien, II, v, ao. Toulelois, ici, le texte de l'ancien grammairien n'a pas été
exactement reproduit.
* Piiscien, ibid.
^ Imité de Priscien, II, v, 26.
" Priscien. II, v, !>6.
CAPiT I. — 1)1': \(iMiM<:. 11
S[)ccies nppcllativoniiti noiniiiiiiii. Imiii |iriinili\()iiiiii <|ii;iiii
derivuloruni siiiil istc : juljccliMim . ad alii[iii(l diclimi, (|iiiisi
;i(l ali({>ii(l dicdim. <!^iMihli>. |i;)triniii , iiilcn-ojraliMiiii . inliiiiliiin .
relalivum, culli.'ctivum, dividuiiin, ra(liciiiiii,};eii<'r;do, spéciale.
ordinale, numérale, absolutum, temporale el locale '.
Adjectivum nomen est id quod adiciliir propriis el appidla-
tivis noiiiinibiis, el sifrnincal laiidem vel \ ilupeiium , V(d médium ,
vel aecidens; laiidt.Mii. iiijntilu!*: vilii[)eiium, ul iiijuslii.s; meduim,
ut inagnus: aecidens, ni ail mu marc, iiiiycr corrits'-.
Ad ali(piid diclum nomen est id quod sim; intelleclu illius
ad fpiod dicilur proferri non polest, ut jxtlcr, dominiis, scirus.
— Ouasi ad alicpiid diclum nomen est id quod. (|uamvis lia-
beat aliquul contrarium et semper adlicreris, tamen ab ipso no-
mmalionem non accipit, i\l (lies et nox, dexlev al snmlerK
Gentile nomen est id (piod {jenlem siffuilicat. ul <pccns et la-
tmus. — l^lt^mm nomen est Id <piod a palria derivalin", ut a
Roma roma)ius. — Interrogalivum nomen est id ipiod Mil(M'ro-
galive ponilur. ul quis^. — Inliniluui nomen est illud quod
infinité ponilur. ut f]uidnm-\ — Relalivum nomen est || illud Fol. t;.» r'
(piod laie [)(>uitur, ut (jui. — Colleclivinn nomen est id quod
in singulari numéro raullitudinem significat, ut popiilus, plebs,
concio, lurha. — Dividuum nomen est illud (|Uod liahet rcla-
tionem a duobus ad singulos, ut uter cl alter, vel ab amplio-
ril)us quam duo sint '', ut omnm el (jutlilx'l, vel ad plures ni
pares numéros distributos, ut hiiii. Irini , (juatorni. — Kaclicium
nomen est id quod ad imitationem soni est inventum, ut turlur,
tnrnlantdrti. ùniinnabuhim. — (Jeneralc nomen est illud (piod
' Priscioii, il, V, ay.
- idem, II, V, 28. — \ oyt'Z (hiris Tliiirol {op. cit., p. .'>.")•>) in qiioslioii dcsinoir
>i i'adjoclii so lOiisliuil avec lo non) piopio. (Glose Admirunles , fïis. 11° 'jTcj de la
bibliothèque d'Orléans.
' Priscien, II, v, 39.
" Idem, II, V, VI, :!9 , ,']o.
' quicumfjue. (.Ms. iSiOa.)
•• UDipUnribnn ad aiiif^ulos. [\U. liViOa.)
12 GAPUT I. — DE NOMINE.
pcr spccics dividifur. ni animal et arbos. — Spéciale nomcn est
id per ipiod geniis dividilur, ut hotno et bos. — Ordinale noraen
est id (juod ordincm significat. ut prnnus, sccumhis. — Numé-
rale iKtmen est id (juod nuiiierum significat, ut unus, duo. —
Absolulum nomen est id quod per se intelligitur, ut Dciis, mens,
oralio. — Temporale nomen est id quod tempus significat, ut
(lies et iwx. — Locale nomen est id quod locum sigmificat, ut
loiiginquus et propinquus^.
Specics nominum tantum derivatorum sunt novem , scilicet
pafronimicum, j)ossessivum, comparativum, superlativum, di-
iiiinutivum, denominativum. verbale, adverbiale, et partici-
piale.
Patronimicum nomen - est id quod dcrivatur a propriis no-
minibus patrum, secundum grecam formam in des, et significat
filium vel nepotem, filiam vel neptem . cum genitivo sui primi-
tivi, ut Priamuhs, id estfdius vclnepos Priami, et /V/rt»»5 , id est
fdia velneptis Priami. Patroniniicorum quedam sunt masculina,
quedam feminina. — Patronimicorum masculinorum quedam
veniunt a nominibus prime declinationis, quedam a nominibus
secundo, quedam a nominibus tertie. Que veniunt a nominibus
prime declinationis formantur a genitivo, œ diptongo mutata
in a et addita des, ut Eneas, Enee, Enea, addita des, lit Eneades^.
Que veniunt a nominibus secunde declinationis formantur a geni-
tivo boc modo : si genitivus desinit in / tantum, additur des, ut
Priamus, Priami, fit Priamides; si vero genitivus desinit in duo
ii, ultimus mutatur in a et additur des, ut Virgilius, Virgdii,
addita des, fit Virgdiadcs. Si vero genitivus desinit in ei, ci con-
verfilur in Hongum et additur des, ut Tlieseus, Theseï, fit The-
sides. Que veniunt a nominibus tertie declinationis formantur a
' Pristien, II, vi, 3i.
- Tout ce qui concerne le nom patronymique est inspiré de Priscien (II, vi,
vu, Sa à lio). — Pierre Héiie a cherché à rendre raison de l'origine des noms
patronymiques d'une façon Lien étrange. (Vovez Thurot, Histoire des théories ijram-
malicales, p. 122 ad calcem.)
^ Le manuscrit loAGa ajoute : et Andréas, Andréa, addita des, lit Aiulrcadcs.
CAPUT I. — Ï)E NOMINE. 13
genitivo siii piiniilu i . inlorposita de, iil Ncslnr, ris. intcr|)Osi(a
(le , {] l Npstoridcs ' .
Et est sciendum qnod omnia patroniiiii<\T niasrullna suiit
|»rime (locliiialioiiis (.'I (It'clinaiiliir hoc iiioilo : iiomiiialivo, lue
Prianudes; genitivo, linjits Priamide ; dalivo, Iniir D-idimdc ; ac-
cusalivo, hune Prunnidam vcl Priamidmi ; vocal ivo, o Pritimida
vel Priamide vel Pnanndes : ablativo, ab hoc Pritimida. Va [diirali
noniinalivo, lui Priamide ; ^ciùiwo, liorum Priamidanim ; dalivo,
hiis Priamidis; accusalivo, hos Priamidas ; vocalivo, o Priamide;
ablalivo, ah hiis Priamidis.
Item palroniniica fciiiiniiia forrnantur a patroniniicis mascu-
linis, reniota de. ul Priamules, || rciiiola de, lit Priamis. Si vero Fol. Oa v"
patroniininiin inasculiniini dcsinat in / loiiffiim, / convcrlitur
in ei, remota de, ut Thesides. remota de, lit Theseis.
Et est sciendum quod omnia palroniniica fcniinina suntterlic
declinationis, cl declinanlur hoc modo : noniinalivo, hec Pria-
mis; gemti\oJiujiis Priamidis vel Priamides; dalivo, huic Priamidi
\e\ Priamidoij ; accusativo, hanc Priamidcm vel Priamida ; wocn-
tivo, 0 Priamis vel Priami ; ablativo, ab hac Priamide. El plurali
noniinalivo, hc Priamides; Qemii\o, liarum Priamidum; dalivo.
A patribus vcl avis ars proleni nominal a|)te.
Mator, avus, frater, rex, condilor urbis inepte.
Hiis sunt très forme : des dans hic; hec is, as aut ne.
Oij pi'opi'ii ifeiiilivns dat adcs el i |;eniinata.
Qnod fit ab os vel al) as vel ab es fit ides, tanieii r-x es.
Cetera dant in ides, is et i, vel ab ey datnr ides.
Enidcs vel Alhlantiadcx non recula formai.
Que dat ut hic prinii ijenitivum sillaba vincat.
Hiijus jus norme minuunt augenlque poète.
Feinininum fit in as, vel in is, si de cadit ex des.
Ides reddit pis quod format ci (jenilivus.
Si pi'oprii (fenilivus yos, vel ii, ûl yone ,
Con.sona postrenia reliquis post se capil inc.
Sic declinata sunt hac ralione creata :
Des, de, den vel dan, de vnl da, cetci-a prime;
!.<! vel as, i'svel os, iden dat is , i manet, as de,
Tertia dans reli(iua; quarto «» dat et es breviata.
Es ([enitivus el en quartus, sed cèlera dant r.
{ Prisrianus metrificalits , tU'i. i. '1(179 v. 151-5(17.)
14 C AIM T I. — 1)K NOMINE.
hiis Prunnidlbus ; accusalivo, lias Pnamidr.s; voralivo, o Priamides;
ablalivo, ab luis Pridmidihus.
Possessivum iioinon est id quod significal aliqiiid ex liiis qiio
possidendir. cimi ijenitivo primitivi', ut Evandrius ensis, id est
ensis Evandn.
CoTn|)aralivmn iiomen est idquod significat m«^/sadverbiuni,
ciim suo ])ositivo, vel cum aliquo participe sensu positivi. ut
doctior, id est inagis dodus, et ulterior, id est mugis ultra quum ilie
qui est ultra ~.
Conq^arativorum quedam veniunt^ a nominibus secunde de-
clinationis, quedam a nominibus tertie. Que veniunt a nomini-
bus secunde declinationis formantur a genitivo, addita or, ut
dodus, ti, addita or, fil doctior. Prêter ista : bonus, malus, ma-
gnus, primas, dexter, sinister, multus, magnificus et munifcus, que
irreguhiriter comparantur. Et prêter habentia vocaleni anfe al-
teram vocalem, que assuniunt wwg-/sadverbium loco conq)arafivi,
ui pius, magis pius , piissimus. Que veniunt a nominibus tertie de-
clinationis formantur adativo addita or, ul fortis, forti, addita or,
fil fortinr, prêter juvmis (\uo(\ facit junior..
Superlativum nomen* est id quod ad plures res sui generis
' Piiscien, If, viii, /io.
- Piiscien, III , i, ii, i à i3.
Comparativa voco que cum srnsu positivi
Vel cum participe sensiis ejus majje signant.
{l'riseianus melrifîcn his , v. a'io-a'ii).
■' or vel tis addimus i {jciiilivi sive dafivi.
Deme î»i ma mclior plus prjor nequioreiju
uns regius nuus us biiis
Cuin mage comparai ard eg atre pi du , ne sil liyalus
dtlerior
Hoc solum verbum tibi detero do positivnm,
Alqiie nicmor soliim fiiiitur in or positivnm
antcrior poilerior
Ante ra posl erior pridcm prior et prope pior dut ,
nifia,, ^,ugnificen.
Munijicits vp] niag ceu rens del, comparai usns.
[l'rixdamm n)etnjtea(us . v. o44-2 5o.)
* Priscien, III, m, 18-21.
Snmme vel valde superaddil iinii.s posilivo;
Has nîx.tocio damus : /?. ri. .ri.. si. li. re. ti. ni. formas.
(^ Pi-iscianus nietrifiralux , v. "53 et a54.)
Pour la qupstion des coniparalils cl des superlatifs, ou trouve dans le manu-
CAPUT I. — Di: NOMINK. 15
coiiiparalur cl superpoiiiliir oiniilluis, \cl qiiod huiltiin valol
C|iianliim oralio fada n\ nihlr ;i(lv<Ml)i() cl siio |)o>iliv(). ni
Achilles futt forlisfiiDiKs (ircrorum, \d os[ raldc (uriis. Sii|>(.'rlaliv(»-
ruiii (jucdaiii' vciiiiiiil ;i iioiiiinihiis sccurulc (Ircliiialidiiis. ciiic-
(laiii a mmiinibus Icrlic. Que veniiinl a noiiiinibus sccundc de-
clinatioiiis fonnantura gcnitivo, addita s, et simiis, ni tloclus. li,
addita s, et simus. fit rloclissinnis. Prcicr ista : hoiius, iikiIiis,
ma^nus , parvus , iniilliis, nidfrnijiciis et ii)uiii/icHS,(mo iri'cgniantcr
comparantur. Et prêter dcsiiUMilia in rr. (pic assumunt rlmiis , iil
tener, tenerrimus : prêter dexlet- et sinisler, que faciuiil (Ictlimus,
smistimiis; et jiretcr matiirus, quod facit maturrimus ; innliiis vcro
facit me(hosi,s.siiti(i.s. Que veuiunl a uoininibus lcrtl(> dcclinaliouis
formantur a genitivo, addita simus, ut forùs , addita simiis. lit
fortissirnus. Prêter desinenlia in er, que assumunt rimus. ul sdht-
ber, sdluherrimus. Et j)reter ista quinque, que faciunt iii hmit.s :
/(tcilis, fticillnnus; (igili's, ngillimus ; gracUis, ip-(iciHimus ; liuinilifi,
humillimus; similis, simillimus. Unde versus :
In /imu.s quinque dat fagus: cèlera linque'.
Diminutivum nouicn est id quod dimiuulioncni sni jirinn-
scrit i5'i6a (foi. iGi i°, l'^'coi.) la leinaïquc suivante, qui n'est pas dans le nui-
nuscril de Laon : «l\ota quod 1res sunt {jradns comparationis : positivus, ul albus ;
compaialivus, ul albior; superlativus, ut albissmus. — (>omparalivus régit al)la-
tivum, vel nominalivuin, interposilo quam. — El nota quando superlativus rcjjil
genitivum de vi snperlativi, oporti-l ul res nominalivi cadal in aiipcllaliono rerum
genitivi. Unde non dicenius: Sor eut albissiinus axinornni , quia Sor venir el suh ap-
pellalione asinoruni. — Item nota (|iiod superlalivum haltet cxigenliam ad genitivum
pluralem, ut ego num alhissituus istonnn ; vel ad genitivum singniarcm colloclivi no-
minis, ut pgo sitm albissitmis romane genlis. — lit nota quod omne superlalivum
et compaiativuin derivatur e suo positivo, voce el significatione.r?
' Les mots quedam... tertie sont tirés du inanuscril 1 5463; ils manquent
dans le manuscrit de Laon, où on lit seulement: «Superlativorum que veniunt
a nominibus secundo declinationis formantur a genilivo,. . . -^
- Ce vers se trouve el dans le manuscrit 465 de Laon et dans le manuscrit i ô/iG;?
de la Bibliolhèque nationale. — Dans le Doctrinal dWlexandro de Villedieu
( i" partie, V. '17'^ ; , on lit celui-ci, qui est pareil :
Dal lihi qititujiw limii.i qnr xinnal ilirlin/dfjiis :
16 GAPUT I. — DE NOMINE.
livi significal nbsolulc demonstrans , ut homuncio, id est pnrviis
liomo ' .
Denuiiiiiuilivum nomen- est illud quod a voce siii primitivi
sic denoniinatum est et non ab aliqua spécial! significalione, ut
jiisltis, ii, i\dâ'ûd tia , ùt justitia.
F..1. c:îr". Verbale noinen est id quod a verbo derivatur, ut ab. amo do-
rivatur amor, hujus amoris^.
Adverbiale nomen est id quod ab adverbio derivatur, ul a
cras, crastmus.
Parlicipiale nomen est id quod a parlicipio derivatur, ut ab
imlulgcns, indulgcnùs, indulgcnti, addita a, fit indulgentui.
dans le Grécisme d'Evrard de Béthiine (ms. 1/17/15 de la Bibliothèque nationale,
ici. /i3 r"), on lit les suivants :
Que Sîint in Hmus dat 7iobis noscercfagus.
In limus quinquc faciès agilis facilisque ,
Achumilis, gracilis, similis; composita jungis.
Le moi fagus renferme la lettre initiale de chacun de ces cinq adjectifs.
' Priscien, III, v, 26.
- Priscien, IV, i, 1. — Le livre IV de Priscien a pour objet : frDo denoniina-
livis et verbalibus et participialibus et adverbialibus , quot eoruui species, ex quibus
primilivis, quonaodo nascuntur. 75 (Proœm., G.)
Quod denoniinat a primi sit voce voralum.
Vocali aut senti quavis denomino fine.
A finem preit n, l,r, i : stricte cape nomen.
Hec dant participans , advcrbia, nomina, verha.
{Priscia7ius metr'ificatus , v. agi-ayi.)
' C'est la définition de Pierre Hélie (cf. Thurot, Histoire des théories gramma-
ticales au moyen âge, p. 180) et de la glose Admirantes [ibid., p. 278).
CAPUT 11. — Di-: t;i<:M<:iuiu s nominum.
CAPUT SECUNDUM.
DE GE>ERIBUS .\OMI.NUM.
Omnia noinina tlesiiicnlia in a ' in iiuniiiialivo oasii siii-
gulari sunl feminini generis, ut musca, terrn et tujiia : prêter
noniinà propria virorum, ut Jtirrurla et Catihna; et fluviorum, ul
Mulucn et CrcmoneUa ; et noniina nfticioruni ad solos mares |)er-
tiueutia, ul scriha, hxa, nauVt , collegd ; et noniina populoi'uni,
ut Geta et Sarmatn, que sunt niasculini generis; et prêter r/«m«,
talpa, pantliera, que sunt incerti generis; et prêter plancta,
comcla, ciroteca, que sunt niasculini generis ; et prêter coniposita
vel (lecomposita a verbo, vel a participiis derivata, ut advcnn et
indigena, et gentilia seu palria. ut Numida et Francigena, et inii-
tativa, ut Lucanista , Priscianisla , que sunt communis generis'-;
et prêter nomina tertie declinationis, ut torcuma , Us, sopliisma,
fj.s, que sunt neutri generis; et prêter greca seu barbara. ul
mannn , pnscha , allcluia^^ et nomina litterarumut ao\ cetera, rpie
sunt neutri generis et indeclinabilia.
Pluralia in a sunt neutri generis, ut arma, prêter desinentia
mginla, ut triginta , quadragmta , que sunt on)nis generis, et nu-
meri pluralis et indecbnabilia.
' Cf. Priscien , V, ii , 5-8.
- «communis generis. De compositisexcipiunUii' isla : viperea, puaryera, grmnU-
pera, que sunt feminini generis. El prêter nomina tertie. .. n (Ms. i 560;? , fol. i53 v",
i"" col.)
^ Cf. Tliurot, Histoire des théories grnmmnlicnles , p. •.>.oH; — Pierre Ilélie.
ms. de l'Arsenal, belles-lettres latines, n" i, loi. 'i i (xri" sii-rlc) : — Docirinul ,
) " partie, v. 533 :
Mannaffiie ncutrnlc cntn pasrha dicitur rssf.
18 (;api;t ij. — dk t-kneiubus nominum.
Omiii.i iioniiiia (le.siiiciill.i m c iii iioiiiiiiMlivo rasii siiiil iit'uln
generis', ut innre et ojnnc : prelcr greca in line aculo acccntu
prolala, ut Libie et Aoatlie, et (jue singiilariler sunt feminini
{jeneris: o( prêter composita vcl sillabicata. que (lifTuoscuntiir a
suis pi'iiicij)iis. iil (juisque el ovins terre.
Pluralia in e- desinontia sunt feminini generis, ut nrfrucic;
prêter tempe, cete indeclinabilia, et que plurale, cujus genitivus
facif quorum, que sunt neutri generis; mille vcro est oninis ge-
neris, numeri piuralis et indeclinahile.
Desinenlia in i sunt neutri generis, ul gumm,i et sinapi ; j)reter
composita ab obliquis casibus, ut Imjusmodi et isliusmodi, que
sunt omnis generis, et ufriusque numeri et indeclinabilia. Fruf^i,
cordi, ntcldli, mnncipi,neumancipi, sunt obliqui casus, que iigura-
(ivc junguntur aliis casibus et aliis generibus.
In 0 desinentia in nominativo casu singulari sunt masculini
generis, ut lige, nis, et sermo, nis ; prêter propria nomina mu-
lierum, ut Dnlo,\e\ locorum, ut Cartano,et unum appellativum,
quod est caro, et verbalia desinentia in gio, vel cio , ut legio, nis, et
lectw, nis, et babentia a, d vel g ante o, mutantia o in ^ in ge-
nitivo, ut dukedo, inis, et caligo, inis , que sunt feminini generis.
De babentibus d vel g ante o excipiuntur ordo et Cupido (pro
filio Veneris), que sunt masculini generis; et margo, cardo,
huho, scudo, sunt incerli generis; pseudo^ et octo sunt omnis
generis, numeri piuralis et indeclinabilia''. 0, nomen littere.
Fol. (13 v°. Il et panda pluralia, sunt neutri generis et indeclinabilia. Duo et
ambo quandoque sunt mascubna et quandoque neutri generis.
Prêter ista : hamo , nemo, latro, pomiliOf penulio, pohnto et hu^us-
' Neutrinii nomen in e/acis, ut prcsepc, cubile.
(Uoctrinal, i" parlie, v. 538.)
- D'après celle lliéorie la dipliloiiffiio w n'existe pas : son remplacement par la
voyelle e n'est pas une simple liabiliule prise par les copistes.
^ Cf. Tliurot, Ilisl., etc., p. 908; — Doctrinal, i'" partie, v. 5.'iG :
Omne dabit pseudo ;danthec sedplwma pondo.
'' Le nianusciit 1 5/169 place ici (fol. i5.3 v", cul. 1) : (^fhio el (ohIid quandoque
siiul masculini generis, quanclofpie ni'ulri jjeneris.Ji
(:\iM T II. — i)i: (;[-:!Ni:i5iiîi s nomim m. id
iiiodi vcrhiiliM, ul hiho. itis. comcdo, nis. (itic siinl idiimiiinis jn--
noris.
Iii // siinl iK'iiIri jfcneris, ul i>;enii et varini. IJarbara si iiivc-
iiiaiiliir. cl siiil propria iiiiiiiiiia Mi'onnii. siiut masciilini jjcrii'ris ,
ul KsdU.
In /miuIIuiii iioiiii'ii latiniiiii iiniMiitiir ; l)ai-|);ii-a si iincniandii'
et sint propria iioimna \ iroiiiiii. siiiil masciiliiii Kciicris. ni
Jncob.
lïi c duo neulra iiueiuiinlur, ul Idc, Idclls, alec, aIcci.sK liar-
bara siinvenianlur, et sint propria noniina viroruni, sunt mascu-
lini generis. ut Ysaac; et si siul [)r(>|)ria noiuina mulicruni, sunl
feininiiii ijcneris, ul fjimcr.
In (l duo invcniunlur neulra, ul (jiiul cl ul. Barbara si inve-
niantur et sint pro[)ria noniina virorum, sunt masculin! {jeneris,
\ii David. Si s\nl propria iioinina inulicrum , sunl icniiuini jje-
neris.
In ^j- nullum nonien latinuui invcnilur. Barbara si iiiveiiianlur
et sint propria noniina virorum, sunt masculin! generis, ut 0/|
et Magojy. Si sint propria noniina niulieruui, sunt feniinini ge-
neris.
In p Mulbiiii nuMien laliiiuiii invenilur; barbai'a si invcniaii-
tur cl sint propria nomina virorum, sunt niascuiini generis,
ut Josep; si sint j)roj)ria noniina inulicrum. sunl leminini ge-
neris'-.
In t sunl neulri generis, ut cnpul, cuiii suis compositis, ul
occiput et cinciput; prêter composita vel sillabicata, ut <^Mi/j7>e<,
que dignoscuntur a suis jirincipiis. Toi, quoi et aluiuot sunl
omnis generis, pluralia cl indeclinabilia.
In al-^ sunt neulri generis, ut ammal; prêter .s«/ (juod apud
antiquos fuit neutri generis ; apud nos est masculin! generis.
' Priscien, V, u. lo.
- Cet aiiniia manque dans le manuscrit ifj'ifif?; il manque aussi dans IVisrien,
ainsi que ceux qui concernenl le /' el le^'.
■* Cet alinéa manque dans lo mannsiril 'i(i."» de l^mu. Alex.mdie de Villedicu m
^0 CAPLT II. - DM r.KNERIBLS NOiMINlM.
In f/ sunl nculri {jcncris. ni vicl cl fel ; j)reler propria no-
miiia virorum et an/jelorum, ul Michael et Gabriel, (jue sunl
masculin! generis.
In // sunt masculin! generis, ut pugil ; prêter vip-il et pervigd,
que sunt communis generis ; nicliil et iiil sunl neulri generis et *
indeclinabilia.
In ol sunt masculini generis, ul aol.
In ul sunt masculini generis, ut consul; preler cxul et presul,
que sunt communis generis.
In am unum invenitur, ut nequarii, quod est omnis generis et
indeclinabile. Gomposita vel sillabicala dignoscuntur a suis prin-
cipiis, ut quispiam, (juisnam.
In em- sunt neutri generis, ut Uuilumdem et m, noraen lit-
ière ; io////em est omnis generis, numeri pluralis et indeclinabile.
Nomina pluralia, ut decem et novem, sunt omnis generis, numéro
plurali et indeclinabilia.
In im sunt neutri generis, ut cim ; prêter Cherukm et Sera-
ph'im, que sunt masculini generis; et prêter numeralia, ut duo-
decim, tredecim, que sunt omnis generis, et numeri pluralis et
indeclinabilia.
In um sunt neutri generis, ut templum , scampnum ; [neiev com-
posita ab obliquis, ut paterfamUiarum et magistermditum, que di-
gnoscuntur a suis principiis, et prêter propria nomina virorum,
ut Omnebonum, quod est masculini generis; et prêter nomina
propria mulierum, ut Dortium et Plidordum, que sunt feminini
generis. Centum vero est omnis generis , numeri pluralis et in-
declinabile.
se prononce pas aussi calégoriquemenl que notre auteur sur le genre de sal ; il ne
fait pas de distinction d'époque :
SU tibi nomen in al neutntm : sicpone tribunal;
Hic ml hocqiic dnbit ; nentrum plurale carebit.
{Doctrinal, i" partie, v. 559, 553.)
' Priscien, V, m, i i .
- Cet alinéa manque dans Priscien. Alexandre ne l'a pas omis :
Tantumdetii uetitrunt ; lotidem plurale fit omnis.
(Doetrinal. i" partie, v. SSg.)
CAIMT II. — IH' nKNElUlUS NOMIMM. -21
lu an siint masculini generis , ut Titan cl Peau.
Iii on siinl ncutri (n'iicris, ni uomcii , nifi, cl crimcii ,nis ; prêter
com[)Osita a nominibns inslriimciilorum clcnno, uis, ut coniicrti,
libiccn, que sunt cominuiiis [jeiieris; cl prelcr heu. rwii , rcn .
spkn, pecten cl Jlamen (|)ro sacerdole Jovis), et }w(7/(UeMS nn|»-
liaruin). que sunl inasculiiii |Teneris. || Siren vero est feiniiiitii r.ii. r.'i
•jeneris.
In //(• (liio iineniimliir. til Chcrubin et Soraplini ,{^[\gs[\\\\ ncuin
{jeneris ' ; dclphin vero est masculini generis.
In 0» sunf- niasrulini generis, ut Simeon, prelcr projiria no-
inina locorum, ut Sidon, vcl vestiuni, ut sindon, cjue snni feiui-
nini gencris; et prêter greca, ut lllon et Pcl'wn, ([iic snnl iiciilri
generis et inderlinabilia.
In w sunt neulri gencris, ul cdIcarcA loirular ; |)reler |»ro[)ria
noraina virorura, ut César; vel fluvioruni, ut Nar;el lucar cl
hostar, lar et sotulnr, que sunt masculin! generis. Par, cum suis
composilis, est omnis generis, ut impar e( dlspar.
In er sunt masculini generis, ul paterel marpslcr; |)rcli'r mil-
lier, mater et linter, que sunt feminini generis; et prêter iler,
spinter, radcr, juger, vesper et cancer (jtro morbo); e( habenlia r
vel h consonanlem anie cr, ut ver, ns ; rnbcr, ris, nisi sini adjec-
tiva, ul saluber ; et nomina fctuum terre, ul piper et papavcr,
que sunt neulri generis. — De habentibus v vel b auteur exci-
|)iuntur ym/i'cr et imber, cnni suis (•omj)Ositis, ut svptcniber el (h'-
ccmber, que sunl masculiin gcnens. — De nominiljus fclninn
terre excij)innlnr accr (nomen arboris), quod est rcniinini ge-
neris : cucumcr, okaslcr^ cl pias ter sunt masculini generis. —
' Un peu plus haut, rnnli'ur- a dit que CUcrutjiiu ol Scraphim sont du {[otire
masculin.
'^ Cet alinéa manque dans l'riscien , ainsi (|ue ceux ([ni son! relatifs an\ désinences
fin et in qui précèdent.
' Ci. Tliurot, '«y;, ri/., p. 2o3, aog ; — Doctrinal, i" partie, v. .')Si :
ïclibus hoc terre ilat tertia ; dcmc cucumcr.
El dans le Ihiscianus metrificatim :
(. r ter ut •!
I lie (lai cr; lier ma lin mul ; sed jmli , paupcr et itber,
22 GAPIT 11. — DH r.ENERIBUS JNOMINIIM.
Dcfretter qI pnuper upiid ;iiili<|iios crani omnis {jeneris; a|)iid nos
sunt coiniiiiinis gcncris. — Uhcr, quando slal pro ahumhinlia, est
omnis generis : quando stal pro mamilla est ncutri generis.
In ir sunt masculin! generis, ut nr, prêter ir, pir, gmhr, que
sunt neutri generis et indeclinabilia, marlir vero est omnis ge-
neris.
In or sunt masculini generis, ut amor; prêter uxor, soror et
arhor, que sunt feminini generis; ])reter marmor, ador, cquor,
cor, que sunf neutri generis; et prêter composita a colore, ut
hicolor ; et a décore, ut indecor; et a corporc, ut Incorpor et
tricorpor^; et omnia comparativa, excepto senior, que siinl mas-
rulini generis; et prêter memor et aiiclor, que suni comniunis
generis. Quatuor vero est omnis generis, numeri pluralis et in-
dechnabile.
In ur sunt neutri generis, ut murmur et guttur ; prêter propria
nomina virorum vel deorum, et gentilia seu appella(iva avium.
et liabenlia a; vel t vel/ante ur, ut nsiur, <mxur, turlur alfurfur-.
Degcuer omne genus ; hoc spinler , i , scmiiia , ver, bci;
Tcrtia que formai; hic iitiber cum genilis dat.
Hinc adjecliva remore ; rancer, rcria, hoc da.
(Ms. 15972 . V. ^87-390.)
ta, cor ,;u,
' Or ilabil hic ; jiincta m de cor et comparativa
tor
Hic, hec au que memor; senior lanlum dabil hic or.
IIcc soror, tue, arbor ; hoc marmor, ador, cor et cquor.
(Priscianus nieirijicalus , v. Sfja-Sgi.)
- Hic aut hec turlur
ffic aut hec/urfur tamcn adjecliva notcnlur.
{Doctrinal, 1" partie, v. 096, 397.) Cf. Tliurot, op. cit., p. 210 : rL'aiilhcMlicitc
des deux voi-s d'x\le\andre sur tiirtur eljurfur est contestée dans le manusciit Si 53 ,
xiv" siècle, de la Bibliothèque nationale, fol. 16 v".» — On trouvo un vers tout à
fait différent dans 1^ Priscianns melrificatus (v. 3gb) :
Hoc dat ur; hic , hec fur, aug ; hic lur val que m furfur.
En tous cas, il est corlain qu'à celle époque il y avait sur ci' point des théories va-
riables.
CAIMJT II. — MK CUNKIUI'.liS NOMiNliM. d:)
(MIC siiiil inasciilini jMMiciis ; cl prclcr vcil);ili;i (|ii(' li(iiMiml)iis
imnoni possiinl, (|ue siml commiiiiis {jciicris, ul fur ol ^<»/;»/-.
Siitur vcro est masciiliiii {jeneris.
In as sunl leminini {jeneris, ul inclus ol mujcslus; prelcr (;i'ii-
lilia seii palria, ut Arjmus cl Ruvennafi , cl iioniiua (|ue iiolanl
(.lignitatcm, u( primus cl optimus, (\[w sniil (•oiuiiiuius ;;rii('ris:
et prêter as, assis; mas, ris; vas , dis, (|uc sunt inasculiiu {jciicris.
Vas (pro vase) est neulri {jenerls ;/««, nefas sunl nculri ^'cneris
et Inderliuahilia; nugus vero est omnis [jeneris el inJeclina-
bilc; e( prêter composila ol suiuciilia sillahicahiiu adjeclKJiiem,
ut quisputas Gi palerfumilius , que difjnoscuulur a suis [)rin(i|)iis.
Inès sunt fcinininl «jeneris, ut rcs el spes ; prêter dtcs, (piocl
in sinjjulari numéro est incorti «jeneris^ in pluralivero masculi-
iiuni; et prêter propria noinina viroruni,ut Ulixes, vol IIumo-
rum-, ut Aruxes,(il palroniniica, ul Priumidcs ; et prelor vcprcs,
lobes et mcridics, et corripienlia || penulliniain cresecnlis jjeni- Fol. <i'i v
livi, ut limes, lis, et trames, lis, que sunt niascullni ^encris. De
rorripientibus penultimam crescentis genitivi excipinnlur isla :
abies, aries, compcs, slipes, Ceres, seges et ceircs, que sunl lo-
minini .'^eneris; el prêter convenientia ufrique sexui,que sunl
oonimunis generis, ut miles, et convenientia utri(|ue sexui cl
aliis rébus, ut teres et locupks, que sunl omnis jjenons. /:.s-, eris
est neulri goneris.
In is sunl feminini {joneris, ut avis et nuvts ; [)relor coiivo-
nionlia nlricpie sexui, ul civis el amabilis , que sunl (■omiiiiiiii>
gencris; el prelor corripienlia |)oniilliiiiani crescentis genilivi,
ut lapis, dis, cl babentia duas consonanles ante is, ul reslts cl
pcslia; vel unam duplicem consonanlom, ut axis, cl ea poiuil-
lima sillaba quaruni lorminalur in unam ex liquidis, ul Unijuis
ol coUis, ot babentia // aiilo is,\û punis cl finis, ipio sunl iiiasiii-
lini î'onoris. — Do corripionlibiis poiiidiiinain rrosconlis ;;oiiilivi
' Cf. Tiuiiol, op. cit., p. ^^o■^ : fSol.-l (|iio!i qiinr.j ilirs csl (lubii ,';.M!(;!is. . . ->
(Glose /1«/Hiiirti<te, iiis. n'-.i.'ia de la l)ii)li.)tlio(iiic iPOrlOuiis.)
- Le mauuscril '!<■ i.acn ol le mainksciil ir)'iG:. .loniiciil //(»/>«/whw.
24 CAPUT II. — DK GI-NERIBUS NOMINUM.
oxcij)iuMlur |)alr{)iiiiiii(ii (|iicsiinl fciiimini ^foiKM'is, ni Pruiims. —
De liabcnlibus // aille is cxcipiiiiilur canis et juvmi.i, (jiie sunl
commiinis generis ; ^/t/s et clunis sunt incerti gcneris ; et prêter
ilia que in islis vcrsihiis rontinenliir :
Dipplois et casais, ciispis , capis cl clavis, assis,
Aspis , glis , febris , ennis , euminis , ehvis ,
Lis, neptis, laclis, pellis , piscisque parapsis ,
Puramis et pelvis , pollis , lussis , malapeslis,
Rcstis ctorexis, turris , vallis quoque , vestis \
<[uc omnia sunt feminini generis ; et prêter cdilis liicauhs, et
quls cuni suis compositis, ut siqms , nequis , ai coniposita ah hoc
nomine as, ut monossis, tressis, que sunt mascuHni generis, Se-
mentis est incerli generis"-; semis pro sentisse , est masculini ge-
neris ; pro dtmidio, est omnis generis. Et prêter molans, pro
(lente seu pro lapide; et pugilarls, pro cornu, alaris, amiUaris,
auxiliaris, natalis, cardinalis, subtellaris, scolaris, et nomina men-
sium, ut quinlilis et sextilis, que, quando sunt fixa sunt masculini
generis, quando sunt mobilia sunt communis generis.
In os sunt mascuHni generis, xxijlos et ros; prêter cos, dos et
ghs et arhos, et nomina insularum ut Rodos, que sunt feminini
generis; et prêter bos, sacerdos, custos, compos et impos, que
sunt communis generis ; et prêter os, oris, et os, oss'is, que sunt
neutri generis; et prêter greca, ut Ylios, melos, chaos al pellios ,
que sunt neutri generis et indecHnahiiia.
Nomina in us secunde dechnationis desinenlia siînt mascuHni
generis, ut domiuus; prêter propria nomina civitatum et insu-
larum, ut Damascius et Sipontus , et nomina [)rovinciarum, ut
Egiptus, et nomina arhorum vel hcrharum, ut quercus eilaurus
et ijsopus; et eliam methodus et alonuis, que sunt feminini gene-
ris. — De nominihus arhorum excipiuntur dumus et rubus, que
' Ces vers difierenl de ceux du Doctrinal { i" part., v. (iaC-GSa) ot ont dû être
empruntés, comme presque tous ceux qui sont dans celte grammaire, à un autre
ouvrage qui devait être alors fort connu.
- Dans l'antiquité classique, sementis est du féminin.
rvi'iT II. — i)H ci: m:i; NU s nomimm. :>:>
suiil luasculiiii {fcucris. Par(((liitus ^ el. nilcniiis. a|)U(l (iiidxlam
suni iwasfuliiil [|onoris. apiid (|iiosdaiii fcmiiiini. Philosuphns cl
plulocalus suiil commiiiiis {jciifris. Pcluiriis •'( riilnus, m siiijfiilari
luiiiKM'o, sunl iiciilri gi'iioris : m pliiiali mitm.TO, iiiasculiiii.
Pus el virus sunt noiilri genoris ci inclcclinaljiiia. Kl jtrclt'r isla
que continontur in his vcrsibus :
Aflus , diptoiiffua , nardiis , costitsqitc plidsc/tis ,
Âlvus , cristallus. siiioduji , balanus quof/ue , vannics ,
Cnrbnsiis atqiie coins , (ihi'sstis , liiiiniis fjuoqitc , bolrus. Fol. Ci i"
lits hevcmus , Inssus jiuiguHlur cl ipsa papinis-.
(jLU' siiiil feiniiiiiii {jonoris.
Nomiiia in us torfio declinalionis siuil nculri goncris, ul cor-
pus el Icinpus ; preler mus et lepus, que sunl niasrnlini generis ;
et prêter SMS, gliis cl hfjiis, velus, ([iic sunl conununis gencris; el
preler di|)longala, ul hius vi fruits ; cl |)roJuccnlia |)cnulliniain
crescenlis geniUvi, ul salus, lis, el virlus, lis, (juc sunl Icrninnn
generis. Pecus, udis, est feminini generis; pccus, oris, vero esl
neutri generis.
Nomina quarte declinalionis in us dosinentia sunl masculini
generis, ul visus, autlUus; preler nomina arboi'uni, ul qucrcus
' Païadisiis l'sl niasiuliii ilaiis l'aiilicjiiik' classifiuc ; dans le Ddcliiiial tm iloiine
les deux gciiies :
lier paradisHS , lue iiardiis: doiniis alque liijacinlhmt ;
Chrystalttiiit lameii hov diccimis et liic pnradisus.
( V. 645 cl 05o.)
Alais le ma.sculiii est iiidi([iié comme une licence dans Tédilion de IJei lold lieMiiidll
(Paris, MD), et le Priscianus meirificalus (v. /ii i ) ne donne qne le féminin. —
Pierre Hélie préfère le masculin : rSinil. .. qui pulenl dehere dici liée parndixux. . .
cum lamen in frecpiontissimo nsu dicatur hic paradisus.71 ( Ms. n° U, beiii's-lollrcs
latines, de l'Arsenal, fol. '12 v".)(]f'. Tliurol, op. ti7.,p. -îio. — Notre antoiu', d'ao
cord en cela avec Alexandre, se contente d'indicpier les deux opinions sans prenilrc
parti.
- Ces vers ne sont pas les menus que ceux <[ui sont dans le DocIiiikiI ( 1" pari.,
V. dhb-Gfiçf).
2() CAPUT II. — DK GENEIUBUS NOMl.NUM.
et launts. quo suiil IV'Diinini {[fiieris ; et prêter ill;i que iiolaiilur
in islis veisibus :
Porticus Clique tribut, mu-us, manus , nul anus, idiis;
Sic acus atque do mus , j)enus , specus cxcipe, socnts \
que sunt feminini generis.
Omnia nomina tertle declinalionis in x tlesinentia sunt fe-
minini generis, utpax, as; prêter convenientia utrique sexui,
ut (Ulv, conjux, que sunt communis generis; prêter adjectiva,
nijclix et capax, que sunt omnis generis ; et prêter habenlia e
ante x, ut vertex et cimex, que sunt masculini generis : de qui-
bus excipiuntur vibex et supellcx^, et pertinentia solis mulieribus.
ut pellex, et nomina fetuum terre, ut carex et ilex, que sunt
feminini generis. — De nominibus fetuum terre excipiuntur
frutex, quod est masculini generis. Elix, cis, pro talo, est mas-
culini generis; elix, cls, pro circulo, est feminini generis. Et prê-
ter silex, cortex et linx, quo sunt incerti generis. Et prêter p-rca; ,
rarix, cahx cifornix, et |)ertinentui ad solos mares, ut rcx et
juclex; et prêter nomina virorura, ut Ajax, vel lluviorum, ut
Atax, que sunt masculini generis.
Verbalia in trix desinentia in nominativo casu singulari sunt
feminini generis, ut amdlrix; in-" obli(|uis vero sunt omnis ge-
neris.
Monosillaba desinentia in duas consonantes sunt feminini
generis, ut nrs, lin; pars, lis; prêter movs, pons. fons, dens et
' Ces vers diffèrent de ceux du Doctrinal (i" pari., v. (JOo-fiOa).
- For/ex, farpex et obex, nolés comme féminins dans le Doctrinal {i" part.,
V. (576, G77), manquent ici. — Cf. Thurol, op. cit., p. 210 et 538. — On lit
dans ie Grécisme :
Forficefila cape , pila forpicc , forcipeferrum :
Fex esifilorum, ceps fcrii , pexqnc pilorum.
(Ms. Bibliolh. n.il. 147/iâ, loi. i5 v";
i5i33, fol. 56 v°.)
" «in aliis rasibns doclinunku ad inodiini adjeclivorum.-) (Ms. j5463, fol. 1.5/4 r".
a" col.)
CVIMT II. — l)H CKNKIiir.l S .\().MIM \|. -21
.s//ryw (|)i"0 //'«//ro] . (jiic siiiil iiuisciiliiii jjcncris. I"]l ' prclci' acl-
jocliva, ni sons cl nisoiis , (jik; smil oiimis jjenoris.
PolisillaI);i (Icsiiiciida m diias coiisoMaiitcs siitit iiiasciilini
goiicris, lit tuiveps, j)is,v.[ furcep.s, jus; iirclcr i/eius cl coltors, (iiic
sunl ieniiiiiiii {jonoris ; et prolor convciiiciitia iilri(|iic sc\iii, ul
cclebs et princcj>s , et gcnlilla, ul Anihs, (|iic siiiil (oiiiiimnis jjc-
neris ; et prêter adjcctiva, ul insipicns cl coiicors, (jiic siiril (nniiis
gencris. Bldens vA scrpnis sunt inccrli «jcncris.
' ffEl preliT ndjocliva. . . {jonerisn manque ilans le manuscrit 1 5/162.
28 CAiniT m. — DE CONSTRUCTIONE.
GAPUT TERTILIM.
DE CONSTRUCTIOi^E.
Quoniaiu studium grammaticoruni precipue circa Construc-
TiONEM ' versatur, idcirco quedani de conslructione,adinslruclio-
nem rudium sub compendio docearaus.
Qiiarc videndum est qiiid sit constructio.
Constructio est congriia dictionum ordinatio -, congruam
perfectamque sententiam^ demonstrans , vel constructio est dic-
tionum ante ordinatarum [demonstratio (?)].
Conp^ruarum constructionuni alra est congrua voce et sensu .
05 v°. ut Sor kgit, alia sensu et non voce, ut populus currunt. || Itcni^
' Ce traité de la Construction est entièrement emprunté à Sponcius; il n'en est
que la copie le plus souvent littérale, quelquefois abrégée. — Voyez V Introduction
et Y Appendice, n" ii.
- «Constructio est dictionum congrua in oratione ordinatio. Habet enini quedam
])ropria, quedam autemsecnndum proprielalem, aliquando quedam conira proprie-
lalem... Omnis constructio iniransilione et Iransilione complelur.n (Hugues de
Saint-Victor. Cf. Thurot, op. cit., p. 83.) — rCoustrnctio est congrua diclionum
ordinatio. Congrua intelligendum est lam voce quam signiûcalione vei sensu. ..'i
C'est la définition de Pierre Hélio ; pour lui, la congruitas est la cause efficiente de
la constructio; il suit la doctrine d'Apollonius [De construcL, cci, i5) et de Pris-
cien (xvii, i53). — L'auteur de la glose Admirantes donne cette définition:
rEst... constructio congrua constructibilium unio ex modo significandi causata,
inventa ad aCfectum animi indicamluin. Cnm dicit construclibiliniu , tangit causam
materialem. Cum dicit «/»o, tangit causalem formam. Cnm dicit e.r modo signi-
ficandi causata, tangit causam efficientem intra. Cum dicil inventa, etc., tangit cau-
sam finalcm.n (Cf. Thurot, ibid., p. 9i8, 219.)
^ congruam perfectamque .. . manque dans le manuscrit i5i69.
* Cette distinction des constructions en quatre espèces se trouve déjà dans Pris-
cien, mais d'une manière non suivie : Intransitive : percuiril Iwmo excehus (xiv,
i/j); Transitive: Aristopltams Arislarchum docuit {un, iZ); Reciproce : Ajax se
i
CAPUT m. — DE GONSTIlUOTlONi:. -IW
congriiarum scnlciilijinim , ;ili;i (r;iii>iliv;i , alla intraiisiliva. alia
reciproca. alia relroversiva'.
Transiliva conslriictio est illa in qiia aclus vorbi osleiiflilnr
Iransire ab iina parte in aliaiii, vel passio inferri ab iiiia persona
111 aliain, ut Sor Icipt Lidotnim : Lunimis li'jntnr n Socrate.
Intransitiva constructio est illa iii ipia aclus vcrbi non oslm-
(Jitur Iransire ab una persona in abani, ner passio inlerri ai)
una persona in abam. nec eadem persona osicndilur agere et
pati, ni Sor legit et Ytv^iUus legitur.
Reciproca constructio est illa in qua una et eadem persona
ostenditur agere et pati, ut ojro dili^o me, lu diligis tr, ille (hliijit sr.
Hetroversiva- constructio est illa in qua du[)lcx ostenditur
facti transitio, ut Soi' rogal Philouem ni ipsc diliiral Cicovonem. —
Item nominativi cum verbis et inter se construuntur itiliansitive,
ni Pctriis et Martiiius Icirunt ; obliqui vero cuiu verbis et cuin nonii-
nativis construuntur transitive, ul JiHus pain legit Lucanum. Ta-
men obliqui supponentes verbis impersonalibus construuntur
transitive, ut'' me dccct légère; apponentes vero transitive ; oblupii
vero qui construuntur per reg[ula!n(?)], construuntur Iransi-
tive; obliqui vero qui per solam declinationem, construuntur
intransitive.
Quare scicndum est quod omne infinitum verbi personalis
pot(»st regere accusativum antc se iniransitive, ut inr légère est
meum ; infinitum auteni verbi impersonalis si'rvat constructionem
sui verbi , ut a me amari est meum.
Item gerundia, et presertim in o desinenlia, possnut regere
ante se intransitive, ut m conveniendo populos m itnum, id ' est :
dum convenerunt populum m unum.
interfecit (ibid.); Helransitivc : oran- jussil nt ml se venitiK (xii, i-j). "On no sail
(dit Tluirot) si Priscien comprenait dans cctli- ilivision toute espèce do construc-
tion- (p. aSo); niais rPieiro Hélie la considère comme complète-' (p. 9.'{>)-
' retransitiva , dans le manuscrit i5/i6iî.
- Retransitiva, dans le manuscrit lô-'iGa.
^ u( me (lecet. . . inlraiisilive manque dans le manuscrit ifi/iG).
' id est . . . in iiimin manque dans io n)aniisciit \U!\G:'..
:J0 CAIM T III. — DE GONSTUIGTIONE.
llcm \('il)a impcisoiialiii habnnfia litteraliirnm |)assi\am ron-
slruunliir rum aj^lalivo, ti vcl ah prcposilionn iiicdianlc [vol mm
dativo loc'O ejus '], ut cum dico : lego, dico, loco ejus posilo, n
me Iciritur, vel imclii pro a me.
Item isla vcrba impersonalia flecet, oportet, juval et deJerlal
exigunt accusativum casum ante se inlransitive, ut me decel lé-
gère.
Item ista verba impersonalia inqiiit, libet, placet, accidit, con-
venil. coniigit, suppetit, expedit et vncat [et his- similia], exigunt
(lativum ante se intransitive, ut mœhl placet légère.
Item ista verba impersonalia penitet, tedet, miserel, pigct ac
pudet exigunt accusativum ante se intransitive, ut me piget légère,
et gonilivum post se transitive, ut nnimam menm tedet vite mee.
Unde versus :
Penitel el tedet, vnseret , piget et pudet, ista
Accusativis junguntur et genitivis ^.
Item ista duo impersonalia interest et refert construuntur cum
genitivis omnium casualium ante se intransitive; exceptis his ge-
nitivis primitivorum , mei, lut, siii, nostri eivcstri, loco quorum
construuntur cum his ablativis possessivorum , in feminino gé-
nère, mea, tua, sua, nostra, vestra, ut mea mterest légère. — Item
construuntur cum hoc ablativo cuja, ut cuja mterest et cuja
prodest.
' Ms. i5462.
- Ibidem.
3 Ces vers sont empruntés au Doctrinal {-î" part., v. i83, iSk); le second est
ainsi modifié :
Acatsalivos sibi jnngiint et gcnitivos.
Dans le manuscrit loiGa il a celte forme:
Accusativis conjungimus et genitivis,
qui vaut mieux. Ces deux vers ne sont pas cités par Sponcius, mais ils se retrouvent
dans le Grrcisme, ms. i U-j'-iî) (Biblioth. nat.), fol. ."Jo r", avec cette varianle :
Accusativos poscunt simul et genitivos ,
el au folio /i() i" :
Accusativum jwscuiil simul et genitivum.
C.\1»1;T III. - l)i: CONSTUUCTIOM'. -M
llt'iii ii(iiiiiiuiti\ IIS (|iii sii|)[)()Mit vcrix) (l('|)('l cssi- t'|iiN(|('iii [xt-
soiu' et cjiisdcjii miiiieri cuin suo vcibo, iil Sm- Irini .- si nlilcr
fiât, vitiosa crit loculio, idSor Icifuiil, iiulsiilviii)i(iir [ici' li{jui;uii.
Il ut cpo Peints l<'i>o '. ''"'• '''^ '"'
Qiiaro vitlendiim est f|ui(l sil lijjiira.
Figura est iiitraiisidva cliclionimi coujunclio. \n diversis arci-
dentibus facta, ali(|ua raliouablli de causa : vei figura est \iliiim
cuni rationc factuin-.
Figure que variant accidcnlia surit (|iiin(jiie, stilieet [>ro-
lempsis, sillempsis, zcuma, siutosis et anlilosis-'.
Prolempsis est rerum serialim explicandarum presumptio. Per
liane ligurani fit variatio personanim, numeroruni et casuuin :
personaruni, ut Nos legimas , cfro Sahislmm cl tu Liicamim; nu-
mcroruiu, ut Aqiiilc volavcninl, hcc ah oriontc, illn ah occidente;
casuum. ut Ilomiiiuiii hic est bonus, lUe nuilus. — Fit etiaui
variatio per ohliquos casus, ut A qnil arum volautium, alleiius ah
oriente et (ilterius ah occidente simdis est céleri tas.
Sillenipsis est diversarum clausularum per unuin verbum con-
glutinata conceptio''. Conccptionum, alia personarum, alia ge-
nerum, alia numeroruni. Ad quod sciendum est quod prima
persona conci[)it secundam et etiam tcrtiam sub verbo prime
pcrsone et pluralis numcri, ut ego et tu et die legimus. — Se-
cunda concipit terliam, sub verbo secundo persone et pluralis
numeri, ut tu et die legitis. — Tertia concij)it aliam tertiamsiib
verbo tertie persone et pluralis numeri, ut Pelriis et Maiiinus
legunt. Masculinum genus concipit femininum et etiam neutrum,
' Voyez plus loin, cliap. xix, dans les Varia de conslructioiie.
- Cf. Thiirot , oy;. cit., p. •i'.V.\--?M'], /ifif), f\{)(), /17/1. /l'^îi. — Priscion, XVII,
XX, i55.
^ Cf. Quinlil., iJe luslit. ural., IV, 1, '19; IX, 11, 1 (J ; iv, ()(j (au point <l<' vnc
de la rhéloriquo); Isidore, On(r., 1, if); Julii Hnliani De Sclteinatis lercos, I
{Pihet. lat. minores, edilio Haim, p. '18, i);Ruliiii Lnpi Sclwmata lexeox. II, h
( ihid. , p. 1 A , 1 /i ) ; Carmen de figuris vel scitemalibus , v. 1 ;? '1 , m 5 ( ibid. , p. G8 ) ;
Boda; Liber de acheinalibiis el trojns (ilnd., p. Gob, 0).
'' CI", [sid., Jul. ruifiaii., Hodani, ibid. — On ronconlrc dans Picrn; Ilriii; le
piincipc (pic diMi\ siii;[uliiTs vali'iil un pliiiii'l. - C,{. 'l'Iniroi . p. -fG^i.
.32 (;\PIT III.— 1)1- CONSTRI'CTIONE.
biib adjeclixo niasciilliii {{cncris cl pliiralis minicri , iil Sor cl
Bcrlti cl mancipinni .sutil nlhiK — Fcmininum genus concipit
neulrum sub adjeclivo fcminini gcneris et pluralis nuineri. ut
iii Lucano- : Lcgea cl plchisciUi siml roaclo. — Noulrum [jeMUS
concipit aliutl neutrum suh adjcctivo neutri generis et pluralis
numeri, ut hoc scampnum et hoc mancipium sunt alba. — Ilom
pluralis numerus concipit singularom. ut iM.i ci Sor Jcfrunt.
SEQUITUR ^ DE ZEUMATE.
Zeuma est unius verbi ad diversas clausulas discretio vel re-
ductio. Per zeuma fit variatio quandoque personarum tantum ,
quandoque numerorum tantum , quandoque personarum et nu-
meroruni : personarum tantum, ut ego lego cl lu; numerorum
tantum. ut isti legunt et Soi' ; personarum et numerorum, ut ebrii
sunt et ego.
Per sinlosim fit variatio personarum, numerorum. casuum et
generum. Variatio personarum circa evocationem attenditur.
Unde sciendum est quod pronomina prime et secunde persone
et verba substantiva et vocativa [prime et secunde persone] et
eorum vim babentia, ut^o ci forcm, evocant ad se dictionos tertie
persone, ut ego sum Sor, vocor Sor, vocans Sor, fo bonus, Jis
malus. — Item ^ pronomina derivata ab boc pronomine ego
evocant ad se hoc relativum qui, cum verbo prime persone, ut
meus films, qui Icgo. disputât, et noster flius, qui legimus, dis-
pulat.
Item pronomina derivata ab hoc pronomine tu et vocativi
casus evocant ad se hoc relativum c^ui cum verbo secunde per-
sone, ut tuus filius, (jui legis, disputât, et rester Jilius, qui Icgilis,
disputai; o Virgdi, qui scrwsisti Eneida, vwis memoria.
' Cf. Prisrien, XVII, i58. — Tliurot, p. 262. — Alexandre a donne loiit an
long la théorie delà Concepiio. {Doctrinal, 9" part., v. :20-5o.)
- Liicain, Pharsale, I, 176. On le trouve dans ie Docli-inal , a" pari., v. /18 :
Per vim sunt leges et plébiscita coacte.
■* Seqnitnr. . . reduclio manque dans le manuscrit i^/jôa.
' lli'm . . . (llspvldl man([ue dans le mannsfrit ir)'i(J2.
C AIM T III. - \)\-] CONSTIU'CTIONK. .'5;!
Varianliir jjoneia, ni Prnicslc sitl» ipsa. Vananliir iiiiiiumi, m!
ixirs ut frimlii sccdnl. Vananliir casus, ni ultcr i.sloniin ciirril.
Aniilosis ' est aliciijus afriJentis pro alio posiliu. Per aiili-
tosim II fit variatio casiium. ut in Vir}|ili(» : l'rhcni (jitnm slatiio v<>\. Mr
veslra est, et in Evaiigolio : iScnnonom (jueni aiulishs non rsl meus.
SF.QDITUH DE RECIMINE CASUDM".
NoMiiiia ad ali(jui(l dicta, ni j>alir et flitts, oxigiinl jfcnilivum,
ni jxt ter Marùin : cl ca (juc iiolanl j)rclahoiR'ni ', ul jiatcr cl do-
mimis; et ea que notant snbjeclioneni, ni Jiliiis et scrvus; et ea
que notant oppositionem, ut oppositum et coulrnrium; et ea que
notant proprictateni. vel conimunilateni, ut proprium cl com-
iniDir; cl ca (pie notant eqniparantiani, ul par et dtspav, siinilrt'i
dissimile, sunl ad ali(piid.
Item' nomen designans possessionem exigit genilivuni deno-
tantem posscssorcm, ut capa Pctri
Ilein * nomina e.vigunt genilivuni casiiin et etiain ahlalivuni
signilicantem laudem vel vituperium, vel proprium reidesignale
pernomina tantum, ut homo magne virtutis et magna virlule; ci-
gnus albi coloris cl aJho colore : homo magne hnqu'italis cl magna ini-
quitale.
Item'' verbalia in lor vel in Irix desincntia, a vcrbis Iransi-
livis vcnicntia, ut amalor vel amalrix, et eorum vim habentia,
ul cxpors et (Inhius. cxiguni gcnilivnm, ut amalor lUius.
Itcni' parlicipialia a verbis Iransilivis vcnientia, prêter inr///.s-
' Antitosis. . . jjo.silio niancjni' dans le munuscril 1 5/162.
- Cf. Priscien, XVIII, 11, iS-oJ). — Thurot, p. ^-ifi-a-ji). — Alexandre a suivi
le même ordre.
' stiperpositionem : ms, i5/i();i.
* Cf. Priscien, XVIII, 1, 9-10; Tliiirol , p. loC), où se Iroiive à peu pn'-s le
même texte, exlrail du manuscril n" Sfiy de la Bihl. nal., fonds de Sainl-Virlor
(xiv" siècle), coiitonant dos gloses du Dnrlrinal : f'Nomi'n si|jnific.ins possessionem
rejjil jjcnitivnm casiim significanteni possessorein e\ vi possession is, ni cdfui l'rln.''
5 Cf. Priscien, XVIII, 1. i3-i/i.
" Cf. Priscien, XVIII, 11. 17.
' Cf. Priscien. XVm, ii, 18.
3
3/i CAPli'T III. — DE (;O.NSTKli(/riONE.
dcsincnlia, ut amans cl dodus , et eorum vim habenlia, ul nescius
et comcius, exigunt genitivum, ut amans illim et doctus gram-
matice.
Item ^ noniina quibiis ostenditiir aliquid contineri vel opti-
neri, ut dires et 'plenus, et eorum contraria, ut paupcr et vacuus,
exigunt genitivum et etiam ablativum, ut dives auri vel auro, et
paupcr vuii vel vmo.
Item nomina quibus ostenditiir aliquid desiderari, ut cupi-
dus, avarus, et eorum contraria, ut securus, exigunt genitivum.
ut cupidus auri et securus sui.
Item nomina partitiva uter et aller, et quis vel (jui cum suis
compositis et sillabicis adjectionibus, et numeralia, ut unus,duo,
très; et ordinalia, ut primus, secundus, exigunt genitivum.
Item superlativa construuntur cum genitivis pluralibus vel
cum singularibus nominis coUectivi, ul AchiUes fuit fortissimus
Grecorum, et AchiUes fuit fortissimus Grèce gentis.
Item nomina que notant mensuram'- rei determinatam vel
indeterminatam, exigunt genitivum, ut sextarius vini, marca ar-
genti et alla olei.
Item nomina que notant dampnationein ^ exigunt genitivum,
ut reus capilis et reus mortls.
Item nomina que notant pretium rei exigunt genitivum, ut
partis duorum denariorum.
Item nomina [significantia rem vel labentem etatem^ ] exigunt
genitivum denotantem tempus rei, ut puer umus dm et fiomo vi-
gmli annorum.
Item nomina que notant preeminentiam exigunt genitivum,
ut DeMS deorum et Virgo virginum.
Item hoc nomen ormndus exigit genitivum. ul in Boetio :
S\ reminisrare rujus patrie stt oriundas.
' Cf. Priscien, XVIII, n, 99.
- quantitalem vel mensuram : ms. i5i62.
~ accusationem vel dampnationem : ms. i5469.
' Ajouté en marge , d'une main contemporaine.
CAPUT III.— DK CONSIIUJCTKiNK. :\:^
Jlcm iiiVL'iimiildi' (|ii('(l;iiii t.'iKHiiit's (•(His(iu( lioiics (iircoriini ,
ut linmo jificis, Marcia Calotnx, liplius iimoris, il creatvni snlis. m loi
vecordie, ulnquc tomiriiiii . ml idlon.
So(|iiiliir (le coiisIruclioiK' dalivi '. — Noinina ad ali(|iii(l
dicta, ut pater (>l donutnis: <M n<tmina arquisitiva, ni iitilis i'\
muUhs; et ac(|ijisitiv(' posita, ut honus cl malus; et v<'il)aiia m
hilis (lesinentia, ut amnbiUs, a verhis transitivis venientia ; et
|)artici|»ialia iti dus dosiiicnlia . ut nmutiduH. <'\l|r(iiil dalivuni
tautuui.
Nomina ad aliquid dirla (juc notant |>relationem et subjer-
tionem non exignnt dativum, nisi comitante verbo snbstantivo,
vel cjus participio, ut xale est pater illi.
Sequitur de conslructione acmsativi. — Isia nomina osiis'-.
perosns ot présents exigunt aceusalivuni. ul osus hella ol presciKs
futur a.
Item sunt quedam adjectiva que exigunt accusativuin. pcf
(iguram que dieitni" suiecdocbe-', ut Sov est nlhus caput.
Sequitur de ronslructione ablativi '. — Nomina quibus osten-
ditur aliquid evenire exigunt ablativum, ..... ul forlis nrihus
et ncvtus ncuhs.
Item nomina quedam exigunt ablativum . ad imitationem ver-
borum a quibus descendunl, ut dignus hnc re et nutus .love.
Item comparafiva construuntur cum ablativo significante rem
ad quam fit comj)aratio, ut Sov est albiov-' Platone ; vel cum abla-
tivo dénotante excessum , ul Sor est major Platone uiio pede: et
etiani exigunt ablativum quando suum |)0sitivum exigit ablati-
vum, utiSor est dignior Platone lande, quia quandoque babel |)osi-
tivum construclionem . eamdem habeni rompai'alivum d supcr-
lativum ejus.
' Cf. Priscien, XVIil, ii, 9/1, 2.t; Tliiirol, p. -îSg el siiiv.
■ Cf. Priscien , XV [II, 11, ny.
•• Pierre Héii« rapports aussi cpIIp consliiirlioii à la svnt'Cfiotun'. Ci. Tlinrol ,
p. 395.
" Cf. Priscipii, Wlll. M, -jJS.
' dignior : ms. 1 5 '1 6 a .
:]f) CAPUT m.— DK CONSTRUCTIONE.
Item ablativus sex modis accodil ad conslructioneni : quando
noiat teiripiis, ut ego lego tola die; quando nolal loriim . ni tbmii
forlr Sucra vifi : «[iiando nolal cansani, ni nccoiuh niniiii ciipKimr;
quando notât iustruiuenluni, id pcrcutio te baculo ; quando notât
niateriam, ut in Lucano : Seva robora maduerunt tribiinkio labo ;
quando notât nioduni, ut iste clamât alta voce. — Et nota quod
quando(|uo constructionnju liabet nominativus, eamdem habet
tota ejus declinatio.
SEQUITOa DE CONSTRUCTIONE VERBORUM '.
Verboruin aliud substantivum, aliud vocativum, allud acri-
d(?ntale.
Vorba substantiva- sunt duo, scilicet siim oX exkto. Vcrba'
vocaliva sunt quinque, scilicet dicor, vocor, nommor, nunciipor et
appellor. Omnia alia sunt accidentalia.
Verba substantiva, ut sum; verba vocativa, ut vocor, dicor et
cetera; et j)er(inentia ad iter, ut ambido, incedo; et verba |)crli-
nenlia ad existentiam, ut .s/o et scdeo; et verba perlinentia ad
apparentiam, ut videor et appareo; et ista duo^io et /orem, copu-
lant post se nominativum casum''. — Et notandum^ quodquan-
doque constructionem babet verbum post se in prima et secunda
persona, eamdem habet tota ejus declinatio : similiter gerundia,
supina et participia.
Infinita tamen supradictorum verborum copulant post se ac-
' Cf. Priscien, VIII : De vcrboet ejus accidenlifms.
- Cf. Thurot , p. 99.5, la définition que Pierre Héiie donne du verimm stibblanlivum
et du verbum vocativum. — Evrard de Béthnne (Grécisme) appelle adjeclha les
verbes que Sponcins appelle (iccidentalia. Il place le verbe //o au nombre des verbes
substantifs.
Ast adjecliva Ion- rlicas cetera verba.
(Ms. 1/17/15, liiblioth. nal.. fol. liU, v. 45.)
^ Priscien reconnaît les verba vocaliva (XVII, 3.')).
* C'est la Ihéorie d'Alexandre. (Z)orrn'(irt/, •T''parl.,v. 2 à<}.) — Cf. Thnrol ,
p. 3/17: i^\ose A diiiiro nies , mis. aoi! de la bibliotlirque d'Orléans, dalé de 128/1.
-- Cf. Priscion.\l.;5; \ VI 11, 34.
CAIUJT III.— DK CONSTIU CTIONK. 37
(Usulivimi, SI acciisaliviis [irocrdil , ijina (jualis casiis iircccdil
talis ticbet sccjiii, ii( misnror lutmnns volciitis esse lioin : jiarvo lio-
mim volend esse boiio; \\ ndeo Itonuncni rolcntem esse honum; hxjuor Fol G7
(le Itomine volcnte esse liono. — Si Vdcaliviis voro précédât, 110-
imiialiMis débet se(|m, ut 0 liomo, roictis esse hoiuis, vnn littc.
— Siiiidein iiiodiim conulaiidi siiimml pailicipia siipradicloniiii
verboriiin, ul lire rcs est honitins cutis l)oiii: jiarco liowini l'iili hoiio;
n homo, ensliD/ms, vcin liiic.
Verba votativa ('u[)ulaiil pusl se |)r()|>nu iioiiiiiia et eliaiii
appellaliva, cum fit serino de eodeiii, ni isic rocaliir >oW('.s, et
liujus moiU res vocatur homo. — Si abler inveniatiir, dicalur (|iiod
verbmii vorativtim iniproprie ponitiir. ut Pnscianc , rocor tuits
palnuis I id est' /yy^/'/o/- 1.
Itt'ui iiotanduni quod quatuor inodis ([ucrilur de propria
nominalione, ut istc (jais vocaluv; quo nomme vociilur islc ; iiuod
nomcn hnbel et ijuod est tinmon islnis.
Verboruui accideutaliuni aliud absolutuni , aliud liausilivuiu.
Absolutuni verbuin est illud (piod non e^jel adjuiutione
obliqui ad perfectionem sensus, ut vivo, spiro ei ambulo. Tanien
verbuiu absolu tum |)Otest regere accusativuni per figurain que
dicitur sinodoche -, ul doleo aiput; ex vi verbi subinicliccti.
ul Corii'on nrdebat Alexim, id est ardcnter am(d)(il. — Kl iiola
quod, secundum quosdani, quandoque aecusalivus notai lo-
cuni, vcl teinpus, ut iste nmbuldt viam, et mansi tecum li-es dic.s:
et quandoipie notât causani, ut isie (tuliclat prcltu , id q^[ propter
prelia.
Solet quoque accusativus adverbialiter posilus seijui verbuni
absobiluiu, ut iste civil asinutn, id est asimnc.
Transitivuiu verbum est illud (juod CJjet adjunclione obli(pii
ad perfectionem sensus, ut (into Pclrnin.
Verborum transilivoruin aliud activuni, aliud [)assi\iiMi, aliud
neutruni. aliud roiuuiune, aliud dcponens.
' Ms. iS^Ga.
- Cf. Priscicii , Wlll, i-.S-im); VI II. ili. — DocUIimI. •!''pjrl.,v. 1.S7.
3S CAPIJT III. — 1)K CONSTHUCÏIONK.
Verhiiin ;uli\(im rsl id qtiod exigit accusatlvuni post se de-
notantem ;iiiim;d rationale, ui amo Pelrum. — Suiit tainen que-
dam verha activa (|iic iioii possunl rojjere lalciii accusalivum,
iiisi addalur verbum iiilliiiùvum, ut dico el puto • ut dico le légère
elpuio Sortent disputare.
Item sunt quedam verba activa que exigunt duos diverses
obliques simul ex diversisuatuns. Hec igitur exigunt accusalivum
et genitivum et etiam ablativum, ut emo,vendo, exùmo , facio ,
purgo, dnmpno, reprehendo, et hiis similia, ut cmo equum islum
duorum ^ dennriorum vel duobus denariis.
Item ista verba : do, comparo, condico, impono, oppono, obicio et
subicio, et hiis similia, exigunt dativum et accusativum, ut do
tibi hanc rem.
Item ista verba activa exigunt duos diversos accusativos ^, sci-
licet flftgito, posco, peto, rogo, adceo, celo, vestio, cingo, monco,
similiter indiio, jungo.
Accusativis diversis jungito si vis :
Istis addantur que sensibus liée comitantur.
Item liujusmodi verba exigunt accusativum et ablativum,
scdicet spolio, privo, honora^ aUevio, impleo et vacuo, ut spolto te
capa.
Fol. 68 r. Verba passiva construunturcum ablativo^, a vel fl^mediante,
vel cum dativo loco ejus posito. ut iste amatur ab dlo, vel db
pro ab dlo.
' /)•)/(//( soldoruni vel tribus soldis : mis. i.'i/i6l>.
- Cette règle se retrouve une seconde lois dans les Addenda, dans le manu-
.scril i5/i62, loi. i6i r", i" col. — Cf. Tburot, p. 3o5. la Ihcorie do Pierre Hélie
et celje de la glose Admirantes. Les vers cités ne sont ni dans le Grécisme ni dans le
Doctrinal:
Poslulo, posco, |)(;to, doreo, r()}jo , flaj;ilo, celo.
Exuo cum vestil, iiionet, indiio, caicpo, cingo,
Accusativos geniinos hoc veri)a i-nquirunl.
{Doctiincil , u' pari., V. igi-igS.)
■' Cf. ThuioK p. 3i8 el '186,
CAPUT III. — DK CONSTRUCTIONK. 39
(îon^li'iiuiitmliuncn verba passivaciiiiiacciisatixo tribus modis,
scilicet per tiguram que dicitur sinecdoche, ut/.s/e (runcatur coput ;
et ex vi verbi transitivi subintellecti, ut cnpre pascuntur silva.t, id
est pnscendo corrodant silvns : et (juando verbuiii activum exigit
diverses accusativos, tunculdinus ilbiruni |)otesf régi' a suo pas-
sive, ut (Joceo te frrammnUcam , et tu doccris a me frrammaticnm.
Alio quocpie modo mveuilur accusalivus jundiis xcrbo ]»as-
sivo, ut vituperor msipientem , id est (jtiui snm msipœns.
Et notandum cpiod quantbxpie conslruclionem babet verbum
ex natura signibcationis, liabet tota t^us decbnatio, simibter
gerundia, supina , participia, et \erbiiiii iniporsouale et passivuni
Si vero verbum activum exigit duos diverses accusativos, non
penitus diverses, tune idliinus illorum non polest régi a suo
passive, nec a verbo iu]j)ersonaH, et resolvitur in nominalivum.
et stal post verbum, ut iiistttuo te liercdem et tu mslitueris livres.
Verborum neutrorum et deponenfium quedam exigunt ge-
nitivum, ut egeo et misereor; quedam (Iali\iiiii, ut servio et opitu-
lor; quedam accusalivum, n\ facio cl sctjuor; quedam ablativum,
ut gaudro et potior.
Verba communia sunt ista, sciHcet :
Lnrgior, experior, rcncror, itioror, onciilor, ortor,
Criminor, amplector, inlerprelov, accipe, lector*.
Verba communia duas ba])enl signilicationes, scHicet aciivam
et passivam, et ideo (bias babcnt constriictiones, nnam ad
moduni aclivi, ut rrnnnior te : aliam ad modinu pass[\i, ni crtmi-
nor a te. — Et notandum quod unica probitione non possunt
babere utramque constructionem: unde inconvenienler dicitur:
vrwuuor le et a te.
' exigi : ms. lô^Ga.
- Ces vers sont exfrails dii Doctrinal, i" pari., v. (jG-j, ()fi3. - — ■ Le secoîid .se
termine ainsi dans le matniscril i5/i()a cl dans le Doctrinal: libt tint communia,
tertor.
40 CAPUT III. — 1)1- CONSTUUCTIONE.
Iloiii,licel (ilfliiiii si( siiperiiis i|ii()il (jiumi(iiiii(|ii(' constriic-
tiojieiii liahel verbuiu et suuiii participiuiii, tanicii parlicipia
vcrboniiu comniuiiiuin, in ans et in eus et in rus desinenlia, ut
criminans, nrniinalurus, tanliini aclivam habent si|jni(icaliuneni,
et idco lanlujji activani servant construcfioncjii.
Item in lus desinentia, ul cnminatus , ulranH|ue bal)cnt si(jni-
licationem, et ideo utramque servant consliMutioneni,
Ileni in dus desinentia, ut cnmuiandus., tantuni passivain ba-
bent si{fnificationem, et ideo tantum passivani servant construc-
tioneni.
§. Interrogativum ^ nomen est id (juod interrogationeni pro-
fert, ut quis vel ubi.
Tnterrogatio est rei dubie, vel tanquam dubie, sermonis
[)Ostulatio. — Interrogationum quedam sunt de rébus simpUcis
sermonis, quedam de inherentia predicati subjunctivi.
111a que querunt de inberentia ad subjunctivumsunt septem,
scilicet: an, ne, nnm et utrum, numquid, amie et nonne; et istis
possunuis repondere quinque modis : per verbum positivum in-
terrogative, per adverbium negativum, per adverbium affîrma-
tivum, per adverbium negativum cum verbo, per adverbium
alFirmativum sine verbo.
Interrogativa dictionum dividuntur in duas partes, scdicet in
Fol. (18 V". nomen et in adverbium, || quia nequit dubitari nisi de duabus
partibus orationis, scilicet de re nominis et de re verbi. — De re
nominis qucritur oclo'- modis, .scilicet : de subslantia, de quali-
' Tout ce passage: Interrogativum iwmrn est ià . . . jusqu'à : .scienduiii est quod
ista sex (idverbia, ne se trouve pns dans Sponcius ni dans ie manuscrit i5^i6-i. Il
a été ajouté comme un préambule nécessaire à la théorie des adverbes interrogatifs
de lieu. Il est emprunté àPriscien. XVII, m, iv, v, a 3-3 a {Adverbia localia). De
plus, l'auteur de cette grammaire a laissé de côté ce qui, dans Sponcius, concerne
les relatifs, et qui est placé ici, pour ne le reprendre que plus tard, après la théorie
des déclinaisons, et aussi celle du siipposilum et de Vapposiimn.
- Le tevte du manu.scril donne bien octo, et cependant il n'y a que six modes in-
diqués.
GAPUT l!l. — I)K (;ONSTIU)CTIONK. 'il
laie, de numéro aiiiioiMiin . de iiiimcio oïdiiiali. de |i(isili(»ii('.
de ^enle si\e de |)alria. — De re \eil)i <|iieiiliir si'|il('iii iiiudis :
de sub.slanlia aclioiiis vel passioiils, de (nialilalf, (l(! ([iinnlilalf,
de nimiero, de causa, de lenipore el de luco sex niodis.
Scienduiii esl (jiiod isla sex adverbia', scilicel : ubi, umlc, ijiw,
' Voici ce qirKvrard (le Bôtluiiio dit des qiieslions de lieu :
Sunl adjectiva verbormii adverbia seiiipcr,
SifuI Icstatur ai'lis (loclissiiiius actoi-*,
Âdjuiictiim vcrbo dicas, ul dicit ori|;o.
Umlc, ubi, qno vel qiia tota qneruiil quatuor isla.
Quo pjilit ad ; qiia, pcr ; in, itbi |)etil; iindc jiclil de ;
lliv, illic , iilic, alibi, forix, iiec ad ubi da.
Uinc , illiiir , isliiiv , ulinndc polit/ocM umlc.
Une, illiic , if tue , aliof\i\c, foras àahil ad qiw.
Ilac, illar , islac , alias qua vull sibi reddi.
Qno poscit qiiarluiu respoiidcri sibi casuiii ;
Vndc L'I qaa sextuin. Propriis sic esse locorum.
[De dccliiiabilibus colli(fC iiominibus.]
Ast in nbi débet ficri variatio quedaïu.
Noniina si prime sint pi'opria sive secundc,
Etcaroant numéro plurali, sic nota presto:
Si queras per nbi , danda est tibi vo\ jfenilivi.
Noniina si prime plurale notentur liabon"
Tautum, tuiic ad ubi débet sextus sibi juniji.
Propria consimilcin ipie lertia continet edenl.
Rome, noloma/fi , Vcrnonc inoralur, Athenis ;
Rare mnvalur, liumi, milicieqiw , doua.
Romain , Rolomaij-uiu , Vernoncm tendit, Athcnas;
Rus Icudcbat, humuin , iniliciamque , domtim.
Roma , Rolomaffo, Vcrnonc meabal , Athenis;
Rare meabal , hnmo , milirinquc , donio.
Roma, Rotomago , Vcrnonc redibat , Athenis;
Rurc redibat, hnmo, vdliàuquc , domo.
Intro co;scdcl intns homo ; vcnit indc , deinlus ;
Egreditnrquc foras : slalforis antc scolas.
((jréeismc , tns. ilfjUh, liil)li»lli. iiiil., fol. 'Ml \".
V. îo el siiiv. )
On peut rciiianiner (|ir\le.\andro .se sort des inèincs noms de ville [lour lu (jiies-
tion uhi :
Rolnniagi slndean , rcl llnnic deinde moreris ;
(hii modo rnre ranit , Vcrnonc canal vel Athenis.
(Doctrinal, i' |)nrt., v. i3i el 37-'i.)
On en a tin- celle roncliision (|u" \le\aridir de Villedicn avait dû ré.sjdcr à
Honen ou àVcrnon, ou en jjénéral dans la liaiile \uriiiandie. l'our <|ui' cf||r con-
* Scilicel Prisciaiius. (Glose du luamiscril.)
42 GAPIJT m. — DE GONSTRUCTIONE.
qua, (juorsiini et quousque aliqiiaiido j)onuntur interrogative, ali-
qiiando infinité, aliquando relative. Sed prescienduin est quod
uhi signifient in loco : quo, ad locum ; unie, de loco : qua, per
locum ; quormm, versus locuni; quousque, usque ad locum, vel
usque ad tempus.
Huic adverbio uhi interrogative posito respondetur per ad-
verbia in /oeo signilicantia. — [Huic ' adverbio quo interrogative
posito debent responderi adverbia signiticantia ad locum ; et sic
de ceteris. Unde videndum est que adverbia significenl in loco,
que ad locum^ et sic de ceteris.
Hec adverbia significant in loco : kic et lllic, istic, inlus, foris,
ibi, ibidem, alibi, alicubi, alias et composita ab uhi, ut sicubi,
nuncubi, necubi; nsquam, et nusquam. — Hec adverbia significant
ad locum, scilicet hue, illuc,istuc, intro, foras, alio, aliquo, et alia
composita a quo, ut siquo, nequo; illo et eodem. — Hec adverbia
significant de loco : hinc , illinc, istinc, inde et aliunde, et alia
composita ab unde, ut sicunde, alicunde. — Hec adverbia signi-
ficant per locum : hac, illac, istac, alia, aliqua, et alia composita
a qua, ut nequa; illa, ea et eadem.
clusion pût être adoptée, il faudrait savoir si Alexandre s'en est servi avant Evrard.
De plus, il est bien probable que ces noms Roma, Rothomagus, Verno, Athenœ ,
élaient habituellement pris pour exemples dans les questions de lieu. Ainsi, à coté
de ces vers du Priscianus melrificatus :
Unde, iibi, qua, quo; de, in, per, ad : hic loca queris et affers.
Urbs et castelium sexto qua reddit et unde ;
Quarto quo, sed ubi genitivo, ni sit in i* vel
Piuralis , quia lune ad uhi respondeo sextum.
Rus cum milicia, domus ac humus hec Lmitantur.
(Ms. 15972, xiu" siècle, Biblioth. nat., fol. 107, v. 990-994 ), on trouve cette
glose, de la même époque, où l'auteur a évidemment copié les vers d'Evrard de
Béthune : crNomen urbis et caslelli respondetur ad interrogationem factam per
qua et per unde in ablativo casu, ut qua transit rex? Roma, Rolomago, Vemone.
Unde venit rex? — Roma, Rotomago , Vernone redibat. Athenis. — Ad quo
respondetur per accusatixTim casum, ut quo vadil rex? — Romam, Rotomagum ,
lernonem, lendit Athenas. — Ad ubi respondetur per genitivum, ubi non sit tertie
declinationis, vel piuralis numeri,quia tune per ablativum respondetur, ut ubi est
rex? — Rome, Rolomagi , \prnone, moratur Athenis. ■n
' Ms. 1.5/162. — Manqup dans le manusciit 465 de Laon.
CAI'IIT III. — DK CONSIlillCTIOM-;. 'ù\
Ht'c adverbia smil curimiuiiia <jua(iior prcdlcfis iiih'irojjalio-
iiibus, scilicet : peregrc , poiie, super, supni , injra , inlra, extra,
ritrn, circn d ultra.
Hec adverbia .sijjiiilicanl versus bxiini : orsum, illorsum, istor-
suni, antrorsmn, retrurstim, dextrorsum , xtnifitrorsum, introrsum,
sursum, dcorsum, ahorsum, alnjuorsinn, extrorsum ot eorsuin.
Hec adverbia signilicant usque ad lociirri, vd iis(|uc ad (cm-
pus : liaclenus, Jiucuaque ol cousquc ; tanien mqiie modo cl nuque
nunc sigiulicant laiitiiin usque ad tempus. — Et notanduiii (luod
ea que derlvauliir a deiuonstralivis demonslraliva siinl ; que a
relativis relativa sunt; que ab infinitis inflnila sunt. Tamen /6<,
ibidem et ntdr lantiim relative ponunlur.
Dictum est de adverbiis'. — Scquiturde nominlbus. Adquod
scionduni est quod j)ro|)ria nornina Jocoruiii prime vel seninde
dechnalionis simplicia, et ista tria a|)pellaliva domus, humus et
milicia, in genitivo significant in loco; in accusativo, r/f/ locum ;
in al)lativo, de loco el pcr locum. — Item propria iioinina bjco-
rum terlie declinalionis simpbcia. iil Carlago ; al iinum appclla-
tivum, quod est rus; et tantum j»birahter dediriata, ut Pise el
Venetie, in accusativo significant ad locum; in ablalivo, in loco,
et de loco, d prr locum -.
Item supina, ut amalum, amatu, in accusativo significant «r/
locum; in ablativo, de loco.
Precedentibus interrogationibus quandoquc respondent ca-
sualia cum prepositionibus. Ad quod scienduni est quod alia
propria, alia appoHativa a prr'dictis in al)lativo res[)oiid<'ntur ad
ubi, cum bac [)repositione m. In accusativo casu respondetur ad
quo, cum bac prepositione ad, si fuerimus longinqui^; si fueri-
' Cl. Priscien, \V , ii,X, i). — Il y avait nn xiiT siècle fie noiiiltreiises dis-
cussions sur les <|uc'sli<)i)s de lieu; le fonds commun se Irouve dans un passage du
(Jommenlaire île noheit Kilwanlby sut- l'risrien, cilc pjirThiirot, p. .'^a8.
' Ici linil le tiait»^ De diiiislniclioiif' de Spoucius. i.c qui suit est de Tauleiir de
noire grammaire.
^ si fueiiuins loiiiriiifjiii . . . site iiriipiiiffiii ruautpie dans le manuscrit i.'j/iOj.
â4 r.APlJT III. — DE CONSTnUCTIONE.
unis jii(i|)iii(|iii . ciim |)r(![)Osilione in. — Propria noniiiia \iro-
Foi. ()i)i'. 1(1111 vcl iiHillcniiii iii II accusativo casu respondentur cum pre-
positione ad, si i'uerimus lonjjinqui, sive [tropiiKjui. — Noinina
jiropria jirovinciaruni in accusativo casu respoinlcnlur ad quo cura
liac prepositione in.
In ablativo casu respondentur ad undc cum hac prepositione
de, si fuerimus pro[)inqui -, si fuerinius longinqui , cum hac
prepositione '^f ^ vel ab. [Propria nomina virorum vel mulierum
semper respondentur cum hac prepositione «" vel ab.]
In accusativo casu respondentur ad qva, cum hac preposi-
tione per.
Item notandum^ est quod a predictis generahter omnia pro-
pria et nomina appollativa in accusativo respondentur ad qno,
cum hac prepositione ad, vel adverbio versus, ut quorsum vadis ?
— Versus Bononiam; et quandoque postponitur versus et débet
Bononiam sequi.
In accusativo casu respondetur ad quousque, cum preposi-
tione ad, vcl adverbio [ms^mcJ , ut quousque vadis? — Usque domum;
et interponitur quandoque ad, et dicimus: Usque ad eccksiani.
Item nreneraliler et propria et appollativa respondentur a pre-
dictis in accusativo casu, cum islis prepositionibus seu adverbiis
mais a été rétabli on marge par uno main 1res poslérioure qui soml)ie être du
xv' ou peul-ètre même du xvi' siècle.
' [ Propria nomina provinciarum semper respondentur cum hac prepositione
de.] Ms. i5/i62, en marge, de la même main que ci-dessus.
- Ms. lo^iGa.
' ffGeneraliter et propria et alia appellativa in accusativo rospondeninr ad uhi,
cum istis apud, prope, ante et posl, super, supra, infra, extra, circa et idtra ; cum
eisdem aàquo, prêter cum apud et prope. — Item cum istis super, supra, mfra,
inlra, extra, citra et ultra respondentur ad unde et ad qua. Consuevimus lameii
respondere ad unde cum hac prepositione de , ul de ultra montes venio. — Ad rptor-
mm respondentur ciim hac prepositione seu adverbio versus, n[ quorsim vadis? —
Versus Papiam vadii. Quandoque lumen postponitur versus, ul Ytaliam versus. —
Ad quousque respondetur cum bac prepositione seu adverbio usque, ul qimisqnc
radis? — Usque Crrmonain vado. Quandoque tamen interponitur ad, ul usque ad ec-
clesiam.-i) (Ms. i.5.'i6'j , loi. i55 r", îi'"coi.)
CAPIJT III. - l)K CONSTRL'CTIONK. 45
tijiud vl jnopr. diili' ('[ jiosi . siijH-r. mlcr, mira, r.vlra, citru <•( iillni.
— Ciim eisdem rospondelur ad (juo, exccplis hjukI et jn-opc —
(limi oisdom rospoiidetiir ad iinde. cuin hac prcpositioiie de, ul
remo (k ultra montes. Et ud (jiui omma is(a res[)OiideiUiir super ol
supni, intra et extra, circa et ullra.
46 CAPIJT IV. — 1)K DKCI.IiN ATIONIIÎUS.
CAPLT QUARTUM.
DE DECLINATIONIBUS.
Declinationes nominum suntquinque : prima, secunda, tertia,
quarta, quinta ^
Sciendum est quod prima deciinatio duas iitteras habet ter-
minales, scilicet a et .s, et habet très terminationes, scilicet a,
ut musa; as, ut Andréas; es, ut Ancliises.
Genitivus singularis desinit in œ diptongum, et formatur a
nominative quocumque modo, ut musa^ a in e, fit muse.
Dativus est similis genitivo. Accusativus formatur a genitivo,
e in am, ut muse, e in am, musam. Si vero nominativus desinit in
as, accusativus desinit in am vel in an, ut Andréas, Andream vel
Andrean. Que desinunt in es, accusativus desinit in am et in en,
ut Ancluses, Anchisam et Anchisen.
Vocativus et ablativus sunt similes nominativo, prêter illa
que desinunt in as et in es, que faciunt vocativum per abstrac-
tionem s, ut Andréas, o Andréa, et Anchises, o Anchise.
Nominativus et vocativus plurales sunt similes genitivo sin-
gulari.
Genitivus pluralis formatur ab ablativosingulari, addila rum,
ut musa, musarum. Sed quandoque per apocopam perficitur,
ut Trujugenum pro Trojugcnarum.
Dativus et ablativus plurales sunt similes inter se, et for-
mantur ab abiativo singulari , a in is, ut musa, musis: prêter
' Cf. Priscien, VII, ii, ni, .'> à i-i. — L'aiilenr, dans tout v.i' chapitre des Décli-
naisons, sp ronfornip générali'irjeiif aii\ règles indiquées piir Pnsrien.
CAPUT IV. — DE DECLINATIONIBUS. 'i7
leininea ' quedam qur, ;ul dillcrenciam siionim inasculinorum.
faciunl in ahiis, ul (lunmi ,ti)iimal)i(ft: <fr/i . denhusi^miilti . mululnts;
porai, porcabus; awia, (isuuihus; monnai , monacabus; etjua, crjnn-
bus; et sic de ceteris-J. — Accusalivus pluralis formatur ah
ablativo sin|jidari, addita .s; ut yiiiisn. addita s. fit ninann.
Secunda ■' declinatio très litteras terniinalcs liabcl , scilirot .s,
r, m: r, ut niger; s, ul duminus; m, ul scdmjitium : et liabot sex
terminationes, sciliceter, //•, ur, us, eus, udi '' : n\ ni niger; ir, ul
vir; ur. ut mtiir: us, ut dominus: eus, ut Theseus: uiu . ut letit-
pluni .
(ieiiitivus singularis desinit in i ])roductani , cl formatur n
nominative quocumque modo, ut dominus, us in /, fit domim. —
Dativus et ablativus singulares sunt similes interse , et formantur
a genitivo, / in o, [| ut domini, domino. — Accusativus formatur r<'i- Co v
a genitivo, i in um, ul domini, domtnum.
Si norainativus desinit in eus et sit proprium nomeii, facit
vocativum^ per remotionem de s, ut Theseu, accusativum in um vel
in a, ut Theseus, Theseum, Tliesea.
Vocativus est similis suo nominative, ut snlur, o salur, cl
scampnum, o scampmim. Prêter desinentia in us, que faciunl vo-
calivum per mutationem us in e, ut dominus, us in e, fit domine.
— Proter propria nomina virorum, habentia t anto us, que
' Quando mas fit in us, in a feminenm sine nenlro,
Femiiicis abus sociabitnr : ut dominabus ,
Sextini discernons ; istis aiiiina» simiil addrs.
(Doctrinal, i" part., v. bi-ài.)
Feniiiieuni quod ab un aniniai piuraio fiât abus.
{Prisciaims meiri/icatwi , ni';. 15973, v. 6a 1.)
Cette règle sp trouvera répétée plus loin, cii. xv.
- Ms. t546tî.
' Cf. Priscien, Vil/, 19-29.
' rr vel ir, ur aiit nm . vel ««aiil eus[tono secunda.
(Doelrinal, i" |).irt., v. /i5. |
Altéra sex : ir, us, ci-, rus, »r(lal et um lihi fines.
(Prisrianui iiirh-iliratvf . v. 69a.)
^ Correction.
48 CAPUT IV. — Dl«: DEGLINATIONIBUS.
l'aciunt vocativum [)i'i' ahslraflioiicni us, ul Mr^plius, o Virgili,
et LaurcHciiis, o Laurenci; prêter unura ap[)f'llalivum , quod est
films, quoJ facil tain in c quani in i, ut Jil{c\e\ fi'll. Si qm; in-
veniantur conlra liane regulani lacienlia', dicatur quod nonii-
nativus sitpositus pro vocativo, ut Deus, o Deus; agnus, o agnus;
socius, 0 socius; pckigus, o pelagus ; vulgus , o vulgus.
Nominativus et vocativus plurales sunt similes genitivo sin-
gulari : domlni, et pluraliter, nonnnativo, hn domnu ; vocativo,
0 domini, [prêter- in neutris]. — Genitivus pluralis formatur
ab ablativo singulari, adjuncta rum, ul dommo, dominorum;
quandoquc profertur per sincopam, ut Deum pro Deorum. —
Dativus et ablalivus sunt similes inter se, et formantur ab abla-
tivo singulari, 0 in is, ut domino, dominis. — Accusativus pluralis
formatur ab ablativo singulari, addita s, ut domino, addita s,
fit dominos.
[Et ^ nota quod omnia neutra , in qualibet declinatione , babent
nominativum, accusativum et vocativum inter se similes in
utro(|ue numéro.]
Tertia * declinatio decem babet litteras terminales, scilicet a,
' Sumit Virjjilius quintum per us, nique Lucanus :
«Corniger Hesperidum /?Hi^i(/s regiiator aquarum,»
Dicit Virgilius; proponit taie Lucanus :
«Degonei, o populus , vix secula ]onga deorum
Sic mcruisse viris »
{Prisciaints mctrijîeatus . v. G9f)-G33.)
(jf. Priscien, VII, 9.1, qui altiibue cotte forme soit aux exigences du vers, soit
à reiipliouie.
- ^Is. 15/1G3. La règle de l'ormation du nominatif, du vocatif et de Taccusalif,
au pluriel neutre, indiquée à peine dans ce manuscrit, manque totalement dans le
manuscrit de Laon. Elle se trouve dans le Doctrinal, i" part., v. 77 :
IIos casus neutris quartuinque decet per a poni.
' Ms. 15/162, fol. i5A v°, 1" col.
'' Cf. Priscien, VII, vii-xvii, 29-87.
Tertia dat forma fines tibi septuaginta
Oclo; credo dare cunctos vos posse gravare.
(Priscianiis inetrific(ilu!s . v. (j3.> . G3G.)
Priscien énumère les soixante-dix-huil terminaisons devant lesquelles ont reculé,
cl à juste titre, ses aliréviateurs.
CAPUT IV _ |)|-: DECLIN ATIONIBl'S. VJ
e, 0, l,n,r, s, .v,v, (. — -ILiltct scplimjjiiila odo (criiiiiiiilKiiics,
vt'l paulo [)lns. In' a. iil .sopliifinui : in r. ni momie: in o, ni
scrmo; in /, ul mcl; in /(, ni nomrii : in /•, ul jmlcr: in s. u[
virliis; in x, ut pax; in /. ni mpul; in r. ni /r/r.
Genilivus singularis desinil in is corn-plani . ni iKitrr. jxilris;
prêter vis. f|uo(l dcsniil in i.s pi'odnchun : nndc vcisns :
Régula ccrla dulur, gfiiilirit.s in is hreviuliir ;
Si vis tnUatur, uunfjunm sihi falsificaffir'.
DalivUvS formalnr a genitivo, remola s : palris , reinnla v. (il
patri.
Accusativus terlic dcclinationis, in ncnlro jjenerc, t'sl similis
suo noniinativo, ul corpus; accusalno hoc corpus; vocalivo,
0 corpus.
Accusativus tortio (icclinalionis quandoqnc desinil in cm
lantum, qnandoque in im; quando(jne in cm vel in im. De dc-
sinentibus in cm lantum datur talis régula : Accusativus tertio
declinationis in eîu, in communi génère, formatur a genitivo
singulari is mulata in cm. ul pntns. pntrcm; moins, malvcm;
sacerdolis, saccrdolcm .
Quedam^ faciunt in cm vel in a, ut aercm vel acrd; hclhcrcw
vel hethcrn; cratlicrem vel crathera; Hectorcm\c\ Hectova.
Item, grcca quedam dcsinontia in j)ares sillabas in noniina-
tivo et genitivo faciunt m un lantum, ul Tigris, Ti^p^im; Siiiis,
Sir Uni.
Item, quedam snnt latina f|n(' faciunt accusalivnm m un lan-
tum, unde versus :
Hcc ' tanlum faciunt ini ipuuium noniiiia casuni :
Viin , tusiiii , buriia , maiiudcrinuiuc niliinquc.
' «In a, lit sopliisma . . . in c, ut lar^ mniiquc dans le niiiniisciit lô'iO-.î.
^ Ces vers no scnl ni dans le DnchiiKil , ni diiiis l(! f'nscKunix niplrijirfiliix , ni
dnns le Grécisme.
■■' «Quedam faciunt . . Ucclovan manque dans lo manuscrit i.^'ifitî.
* «fPreterea inveninnlnr latina in im t^rniinnutia ncrnsatixnm; liane litrrnu ,
50 CAPIJT n. — l)K DEC Ll NATION IBliS.
Qucdain in cm vA in im, siciit in islis versibus contincnlur :
Turrim , mnguderiin , burim , Tiberitnque , securim ,
Vim , pelviin , navtiii , pupiin , tussim quoque , clariin ;
llis adjunge .sitini , conjunges postmodo l'estim.
Invenins turrem verumtamcn , aU/iie seciircm ,
Et pclvein , navem , piipein , reslcni fjuoquc , clavem.
Item, nomina neutra facientia nominativum in e, ut mare
et omne, et nomina in al vel in ar desinentia, et producenlia
nonultimam crescentis genitivi, ut animnl, animahs, et lorcular,
torcninris; et facientia accusativum in im tantum, ut Tijrris,
Tigrim; nomina mensiumin lis vel in er desinentia , ut aprilis et
december; et ista nomina annahs, vocalis, scolaris, curuhs et stri-
gllis , faciunt ablativum in i tantum.
De desinentiljus in c excipiuntur ista nomina : gausape, Pre-
neste, ampliistrc et Soracte, que faciunt ablativum in e^ tantum.
Nomina- communia trium generum, ut hic et hcc et hocfelix,
burim, securim, puppim, sitim, restim, vim, pelvim, tussim, magudarim.n (Prise.
VII,x,5i.)
Em retinet quartus, sed in im qiiandoque locamus
Ma^uderim, turrim, pelvim, silimque securim,
Vim, burim, restim, tussim, pupimque, Cafibdim.
{Doctrinal, i'" p., v. gi8-S20.)
Pnp tur in em vel in im; sed in im pelv , atque sitis,vis,
Magudaris, buris, restis, tussisque securis.
(Priscianus metrificatus , v. GSo et C4i.)
' Le manuscrit iSiôa ne donne que gausape.
- Sextus in i finis donabilur al, ar, e neutris.
E tamen ar dono cum corripit a in jjenitivo
rt- le pc
Gansa Sorac prcse dant c, Prenesteque, cèpe.
Mensis in is vel in cr fînitus in i dnt et imber.
Et quibus im per se, nec non quibus bec is et boc e;
Gentis nomen in as dabil i, simul opti que, primas.
Em vel in im quartus cum fit, dabit i vel e sextus.
/ dabit et e pariter commune trium tibi seraper,
Flospes, sosp prêter, et quorum terminus est er;
Tu memor i vel e da : sic omnia comparativa,
17s, guis, dis, gnis, mnis e donat et i simul, atque is:
l'ieraque, ceu postis, que consona bina preibil;
/,r ([uoque verbale donans hec , aut jjenus omne;
As circumnexa simul; ast i lu strij;ilis da;
E dices alibi, vel vice fruere dativi.
(Prisritinuf: mrti ijienliis . v. G45-65f).)
GAPUT I\. — l)K DECLIN ATIONIBUS. M
et facionlla accusativiiiii in cm el iii im , ut lurrom vcl tiirrim:
et oinnia C()m|)araliva, excopto senior; et polisillaba desincutia
in m, ut lins et navis, nisi crescant \n goiiilivo, ut j)ulvis; (3t
desincutia in nis, ut amiiis; et desineulia in dis, ut irclis; et de-
sinentia in /^'///s, ut t<nn's: desuuMitia lu /;7(^s•, ut (niipii.s, uisi
crescant in genitivo, ut sntiguis; et fere omnia alia, ultinia sil-
laba quorum in is dcsinit , a duabus inci|)iens consonantil)U.s,
ut pcstis; et vcrbalia in /r/.r desinentia , u[ anuilnx: el isla no-
niina imbcr, str'uJcns , memor et vifj^il, faciunt ahlali\uni ni c v.i
m I. Fere dictum est propter ista :
Vectts , pestis , neplis , reslis , fiistk cl hnstis :
et liabentia s vcl c antc is, ut piscis et purapsis, ([ue l'ariuiit ahla-
tivum in e tantum. — Omnia alia faciunt in e tanlum.
Nominativus [duralis terlie declinationis. in uiasculim» et
feminino et in communi génère, formatur a gonilivo siiigulari,
is niutata in es, ulpatris, patres, et saccrJotis, sacenlotcs. — In
neutro génère formatur ab ablativo singulari , hoc modo : si
ablativus desinit in e tantum, c mutatur in a, ut pectore, pec-
tora. [Item', si ablativus desinit in / tantum, vel] in c et in /.
adicitur rt, ut omni, omnui, el Jclicc vel fehct, felicin. — Prêter
velus, huUcris et ampluslris, f[ue faciunt vetera, ludicrn et am-
plustra; et prêter comparativa que faciunt in ont, et non in la ,
ut docliord clforlior/i.
Genitivus pluralis tertio declinationis formatur ab ablativo
singulari, hoc modo : si ablativus desinit in i tantum, vel in c et
in /, additur uni, ut omni, omnium ; felice \c\ fclici , felicium.
Prêter vetera, ludicra et ainplnstra , ({ue faciunt vetcrum, ludicrum
et am.phstrum; et prêter mcmor, vi<rU , supplcx et artij'cx , (pie fa-
ciunt memorum, vigiUum, supplicium et artijicium; et j)reter com-
parativa (juc faciunt arum et non ium, ut doctiorum, fortiorum.
Item, si ablativus desinit in c tantum. veniens a noininativo
' Ms. i5^i6n.
52 CAPUT IV. — Dl:: DECLINATIONIBUS.
desinonle in es |)ro(liirl;im . vel in Is corrojtlnm. hnhcntia parcs
sillal)a.s in noininali\o et genitivo, e mutaliir in / et additnr uni,
Fol, 70 y\ ut sedcs, sedc, sedium; coUis, || colle, collium. Prêter canis, panis,
juvcms, que faciunt cnmim, pnnum, juvemim. — Quedam ' desi-
nentia in is quando(|ue proleruiitur per sincopam, ut rafî/m pro
vaUum.
Item, si ablativus- desinit in e tantum, veniens a nominative
desinente in ast productam, vel in is productam. e mutatur in /,
ut civitas, civitate; quiris, qumle, (pnriùum; sed hec magis per
sincopam proferuntur, ut civitalum, guirilum.
Item, si ablativus desinit in e tantum, veniens a nominative
desinente in duas consonantes, e mutatur in i et additur «m,
utrtrs, arle, arl'mm; pars, parte, parlium. — Prêter desinentia
' (T Quedam. . . quirilum-^ iiianf|ii(; dans le manuscrit i5/i0a.
- Prima rpp^ula de genitivo plurnli, de fjtio se.r sutil régule (lubriqiie) :
/ vel c sextus curu sit, fit iiint genitiviis,
Dfiijplis concisis, prêter cuni comparativis;
Us, vel il, or demas, et in ex communia quedara.
Secuiidd régula (ruhr.) :
Nominihiis cunctis quando duo coiisona finis.
In quibus e sola finitiir, sextus iiini da ;
]\!s vel jis finis rarct î; capnl / dulo nalis.
Tei-lia régula (rul)r.) :
7 petit um rectis cqnis propriis rjenilivis;
Sincopa dat vaUim , juvenumqne , cnmmi quo((ne paiiitm.
Qnarla régula (rubr.) :
E dans as dat iiiiii : tamen i sine suscipit usuni.
Quinla régula (rubr.) :
h longum dat ium , nox et pluralia taninm,
Vm reiiquis fitab e ; die fl/i'(?/mqiie, boumqno
Et bobus : reiiquis jjenilivi danl ibus ex is.
Sexla régula (rubr.) :
Ciim recto similis ([enitivus in esdabit ant is
Pluralem quarluni cum qninlo, jjhiraque lanlnm;
Et cum sextus al) er mutai in i, veiut imber.
Et genitivus ium vult es aiit is dare quarlum.
Et quibus ns finis ant rs : rare dabit .r is.
Plurcs vel pluris : lites qnoque dicito pltiris.
{Priariamis metrificalus , v. 664-G8i.)
CAPUT l\. — DE DECLINATIONIBUS. 53
in lis \o\ ps, (|ii(' laciiiiit m mit cl non in iiim, u( i/ciiis, yciinim,
et princcps, pnncipum. — Prêter composila al) lioc noniine
caput, que facinnt in mm, ut biceps, hiripiuin , el triaps, Iricl-
jiitiiii; de ([uilnis exci^ninv princcps , (juod ïiwh prinrijimn.
Item, desinentiu in es tanluni pluraliter dedinal.a faciuni in
ium, ut mânes, maniiim, cl pénates, penalium.
Cetera mutant e in um, ul pâtre, pnirum, et innlrr, matruni ;
et prêter isla lios, bore, bovium; cor, corde, cordium; caro, carne,
carniiini; lar,lnre, larmm; nox , nocte, noctium; nix, nive, mvium;
os, osse, ossmm; uter, utre, utrium; venter, ventre, ventrium.
Accusativus j)lura]is lerlie doclinntionis quandoque desinil in
estantum, ut saccrdoles; ([uando(|iie mes et in us, ni pixidcs \A
ptxidas^\ quandoque in es et in is, ut omnes et omms : unde talis
datur régula -.
Desinenlia in ns, ut nions, nionlis; desinentia in rs, ul pars,
partis; desinenlia in is, liabenlia pares sillabas ni noniina(i\o et
in genitivo, ut hic avis, liujus avis; et desinentia in es lanluni
pluraliter declinata, ut mânes el pénates ; et hoc noiiien y;/Ms,
faciunt accusalivum pluralem in is et in es^. — De pluralihns
cxci^nunluv preces et vires, (jue faciuni in es tantum.
Dativus et ablalivus plurales sunt similes inter se, et i'ornian-
lur a genitivo singulari ', addila bus, ul pains , patribm , et mains,
matribus.
Ouarla declinatio ^ duas lialiet iitleras terminales, s et //, et
liabet duas terniiiialiunes, scilicet «v rlu; us, ut inanus; u, ut
' «Ouuii(lo(|uc in es et in «s. . . pixidasi manque dans le n)anuscrit i5/iG'!.
- Il (loil nianijiKT ici une citation v]\ vers, qui ne se trouve ni dans le manu-
scrit 1 54^13, ni dans le manuscrit de Laon.
■^ Le manuscrit lô/iGa donne deux fois celle rèj;le : au lolio if)/! v", n" col., et
au folio i5() v", a' col. — La dernière l'ois, il ajoute cet eveniple liizai re : '•Dnde
bene dicilur irù/eo Iris caiiis conwdenlis Iris inmvi.-n
* Le manuscrit de Laon donne a genitivo singulari; on devrait ajouter, poui- la
clarté du texte: [remota s et]. — Ce passage est également fautif dans le manu-
scrit ifi/iGa fol. i5/i v", 2° col.
'■' Cf. Priscien, VI!, xviii, 87-91.
54 GAPUT IV. — DE DEGLINATIOMHUS.
cornu : [ et nofa ((uod omnia nomina (|iiar[e declinalionis in u
(lesinenlia sunt neutri generis et indcciinabilia' |. — Gonitivus
est similis nominativo '-. — Dativus formatur a genilivo, mu-
tata 5 in i, ut visus, visui — Accusativus formatur a gonitivo,
niutata s in m, ut visus, visum. — Vocalivus est siniiîis nomina-
tivo. — Ablativus formatur a genitivo, remota s, ut visus, visu.
— Nominativus, accusativus et vocativus plurales sunt similcs
genitivo singulari, in masculino et feminino génère; in neutro
vero génère, nominativus, accusativus et vocativus plurales si-
miles sunt inter se, et formantur ab ablativo singulari, addita a,
ut cornu, cornua. — Genitivus ])luralis formatur ab ablativo sin-
gulari, addita um; ut visu, addita mn, fit visuum. — Dativus et
ablativus plurales sunt similes inter se et formantur ab ablativo
singulari, mutata u in i, et addita bus, ut visus, visibus; prêter
artus, lacus, parlus, tribus, quercus , jicus , specus, que faciunt in
îibus et non in ibus, ut partubus et artubus^.
Quinta declinatio^ babet unam litteram terminalem, scilicet
s, et unam babet terminationem, j| scilicet es, ut dies. — Geni-
tivus desinit in ci divisas sillabas, et formatur a nominativo,
quocumqae modo, ut dics, remota s et addita ? fit fhei. —
Dativus simibs est genitivo. — Accusativus formatur a geni-
tivo, mutata i in m, ut diei, dicni. — Vocativus similis est no-
minativo. — Ablativus formatur a genitivo, remota i, ut diei
fit die. — Nouiinativus, accusativus et vocativus plurales sunt
suniles nominativo singubiri. - — Genitivus pluralis formatur ab
ablativo singulari, addita rwm, ut die fit dierum. — Dativus et
ablativus plurales sunt similes inter se et formantur ab ablativo
singulari, addita bus, ut die fit dicbns.
^ Ms. loZiGa : on aurait dû ajouter, comme dans Priscicn : in singvlari numci'o.
- On aurait dû dire qu'au {j('nilir iix ost long. «Genitivus ijjitur in ns desinon-
lium fit producta us, uf hiijiis senalns , hvjus munua.v (Priscicn, VII, S8.)
•^ «Prêter tria causa différencie, scilicet: arcus, arlus, parlus, et sopteni causa
aucloril a lis, scilicet, quercvut ,Jicus , specus , lacus, avus,p(nius, Irihus.'^ 'Ms. i5^62.)
— Cl. Doctrinal, i'° part., v. 295-297.
Cl'. Priscien , Vil, xix, 99-95.
CAPUT IV. — \)\'] DKCI.IN VTIONIBUS. 55
El' c'sl sciendum (jiioil omiii;i iKiiiim.t <|iiiiil(' (Iccliiialiuiiis
carciit geiiitivis, iladvis et ablaliMs |)luralil)iis, [)r('lcr isla :
Sunt l'cs alqiie (lies , acics , f actes , spcciesque ;
His (jHO(juc maiicries nddaUtr, inalericsque.
' trEt est scicndiim. . . malcricsquo.'' Ce passape se retrouve plus loin, cliap. i?
(fol. 85 r°, du maïuiscril do Laon). — Le manuscrit i56()u donni', à la place de
CCS vers: ri'icler </it'»-, ves , species, maneries , uialerirs , acies, giipcijicics , et Can-
(abries secunduui ([uosdam.i (Fol. i 55 r", i" col.) — Le même pass^iyc se retrouve
aussi textuellement au iolio 1 09 v°, a' col. :
Désuni ])lurali fjcnitivi s.ive datid
Et sexti quintfi, nisi res, speciesiiuc, diesque,
Proijenies, acies , faciex d'ic , materiesqnc
{Uoclr'wal, i" part., v. 3oi-3o7.)
l'riscien donne nii moins fjrand nombre d'exceptions : (rDativns quoqno et abla-
livus plurales al) ablalivo llunt MOgulari, adjecla bus; ab liac ve, dk, /ti» el ah hif
rcbus, diebu-s. Sicut anleni jfi'nilivi, sic cliam dativi et ablali\i plurales in aliis nt>
minibus ejus dedinalionis deliciunt apnd plerosque.-? (VII, xi\, <j3.)
56 CAPUT V. — l)K ORATIO.NE.
CAPUT QLINTUM.
DE ()I5\ÏI()M:: DR SUPPOSITO ET APPOSITO
Tractaturi de supposito et apposito, secundum ordinem pro-
ccdamus. Primo videndum est quid sit oratio. Oralio est con-
jjrua diclionuin ordinafio, congruam jicrfcclamqiie sentenliani
demonstrans-. Vcl oratio est conjunctio diclionuin aptissinie or-
dinatarum.
Orationum alia perfecta, aiia imperfecta. Perfectaest illa que
perfectum sensum générât in animo aiiditoris, ut Jiomo legit. —
Imperfecta est illa que imperfectum sensum générât in animo
auditoris, ut homo albus.
Species ])erfecte orationis ^ sunt quinque,alia indicativa, ut
Pctriis legit; alia inqierativa, ut loge, puer; aiia optativa scu de-
precativa '^, ut utinam legercm, et miserere met, Deus; alia inter-
rogativa , ut quis currit ? alia vocativa , ut o Petre.
Item perfectarum orationum alia simplex. aiia composita.
Simplex est illa que non constat ex aliquibiisperfectis copuiatis
per aliquam harum conjunctionum si vel et, et consimiles ^ ut
^ Dans le manuscrit i6f?20, fonds lalin de la Bibliothèque nationale, à la suite
du commentaire de Pierre Hélie sur Priscien, est écrit d'une autre main, égale-
lement du xui" siècle, un traité abrégé sur le régime et l'accord du supponitum
et de Vapposittim (fol. i): frQuoniam omne regimen in constructione discernitur,
antequam de rcgimine partium dicatur, jiarnmpcr de consiriiclione disseralur.75
(Cf. Thurot, p. /)6.)
* Celte définition se trouve déjà plus haut, p. 8. (Fol. 61 r"du manuscritde Laon.)
^ trperfectaiiim orationum. 7) ( Ms. i5662.)
' Cette distinction entre Vimpératif et le déprécatij méi ite d'être remarquée :
elle est tout à lait rationnelle.
^ ":per aliquam . . . (•(insiniiies- manque dans le manuscrit ji')/ir)'j.
CAPUT V. — l)i; (iliATIONE. 57
Sor li'ifit Lucdiiuin. (ioiiiposiln csl ill;i (|iie cftiisl.tl ex ;ili(iiiil)iis
perlectis c(»|tiil;ilis jx'r ' ;ili(|ii.iiii li;iriiiM coiijuiiclioimin si \cl
et, (juui cl (juntulo. ol cunsmiilcs, iil st Sor csl liomo, Sor est
iintiiKil. — [Coiiiposilt' - oralionis due sunl partes, scilicel anlc-
cedens cl consofiucns, ut si Sor est liomo, Sor rsl tniinuil: —
Sor est liomo est autecedcns: .Sor est animal est ronseciuens : .s* esl
copula.]
Siinplicis oralionis due sunl parles, scilicel supposiluui ' el
apposiluiii. — Sup|»osiluiu est (piid(piid |)recedil principale
vcrbuin, vel iiilellijfitur prccedcrc, ubi sil ihi adverhium, vel
adverbialis determiiiatio queMbel, quod deleriuinel ipsuin ver-
buni, ut \Sor bcnc lc>rit: Sor esl supposilum; hcnc legit esl appo-
situm'J. \crbinn lanien substantivum presentis leniporis et iiidi-
calivi luodi , si sequatur se noniinativus, esl pura copula, iûSor
esl allms : Sor est sup|)ositum ; albus est apposiluiii; est est"'
pura copula. Quod fallit in suppletionibus, ut 6'or est amans :
Sor csl supposilum , hoc nomen amans est aj)posilunî.
Item relativa incipientia a c vel a q, ul qui, qualis et quanlus
et quoi, semper debenl esse ex cadcm parte su()positi et apposili
cum dictione ad quaui referuntur, ul 5or'' le^it qui disjmlal : Sor
esl supposilum: hoc verbum legit csl appositum : nisi j»oiialur
' Même lacune dans le maniiscril \7)'\C}9..
- Ms. lo^Ga.
•'' On ne trouve dans i^riscien rii-u di- ce (|iii concenie le aufiiKmlum cl Vniijin-
silum. l'icrre llélie emploie une seule lois les \evl)cs mippnitt et appuni, dans le sens
de èlre sujet, rire (ttlrihul. (Ms. 4, Bellcs-Lcltres latines, l)ilj|iolli. de l'Arsenal.) —
Alexandre emploie suppouere et appouern intransitivement. [Doctrinal, a° pari.,
V. 9-6.) — Dans le manuscrit iG330,ou trouve cette définition : ffSupposilimi est
illud de quo fit sermo; lioc nutem est quod reddit pei-sonani verjio. Appositum est
iliud quod diritur de supposilo. (Jasualia ruerunt inventa ad si[rniiicanduiii sup-
posilum... Verba fuerunt inventa ad sijfuiricandum a|)pnsilum.-' (U. Tliiunil,
p. 3 1 6, tî 17.) — Sponcius donne la même définition que le manuscrit jliaao.
(Cf. Appendix, 11; ms. iSliôiJ, loi. 7 r", 9" col., 1. h'à-h'].) Voyez ci-dessus, cli. m,
p. 39 : Taiiicn obliqui supponcnlci , elc.
* Ms. iS/iOa.
* «Mora copula, nisi liai supplelio, ul Sor esl aiimliut." ( Ms. i-'j/ifia.)
" rSor lerrii . . . apposiluiri'i manque dans le maniisciil i.')'i()9.
58 CAPUT V. — DE OUATIONE.
impro[)rie, ut iste esldignus qui regnl impenum, [id ' est ut régal
imperium;] et nisi in bujusniodi || siij)|)]etionibus: vos non eslis
qui loqnimini, idest vos non eslis loqucnles ; et- nisi fiai sin)[)lclio,
ut Sor est amatus; nam cum sic dicitur, tune adverbium elonga-
tur a suo verbo.
Compositarum [perfectarum^] orationum due sunl j)artes,
sciHcct antecedens * et consequens, ut si Sor est homo, Sor est
animal : Sor est homo est antccedens; Sor est animal est conse-
quens : scilicet est conjunctio ligans istas duas oraliones simul.
[Et^ nota quod in hujusmodi constructionibus non débet queri
de supposito nec de apposito, sed de antécédente et consé-
quente.]
Item*^ compositarum orationum, alia composita, ut Sor legit
et Plato disputât; alia conditionalis. ut si Sor est liomo, Sor est
albus; alia disjunctiva, ut Sor legit aut Plato disputât.
Notandura quod oratio perfecta dicitur tribus modis : primo
' Ms. 15/462.
- trel nisi fiât suppletio. . . a suo verbo.» Ce passage ne semble pas à sa place ; il
devrait èlro plus haut, comme dans le manuscrit i5669.
3 Ms. 1.^463.
^ Répétition: voyez plus haut.
^ Ms. 1.5/162. — A la place do ce passage, on ht dans lo manuscrit de Laon
cette note, qui n'a pas de sens ici : Et nrAandum quod oratio dicitur quasi oranx
ratio.
•* « Item compositarum orationum , secundum quosdam , alia temporalis , ut quando
Sor legit , Plato disputât; alia causalis, ut quia Sor est homo, Sor est animal; a\in
conditionalis, ut si Sor est homo, Sor est animal. Et nota quod oratio dicitur omnis
actio.
«Dicitur oratio perfecta que plcne et perfecle constat ex suis partibus , secundum
lioc,/iowio albus est perfecta oratio, quia nunquam magis perfecle potest conslan»
ex suis partibus. Item dicitur oratio perfecta gialia ofTicii, et secundum hoc, oratio
vocativa est oratio perfecta, quia perfecte gerit oITicium vocandi. Item dicitur per-
fecta oratio que perfectum gênerai sensum in animo auditoris, et secundum hoc
nulla oratio est perfecta nisi conslel ex nomine et verbo, vel ex vicario nominis et
verbi, ut ego lego. De lali perfeclione locutus est Priscianus, cum dixil nullam ora-
tionem esse perfeclam nisi conslel oxduobus,s( ilicel ex nomine et verbo.?' (Ms. 1 5i62,
fol. i."j5 r°, 1" col.) — Cf. Priscien, 11, iv, i5 : « Pailes igilur oralionis sunl se-
cundum dialeclicos dua; : nomen et verbum, quia hœ sola- etiam per se conjuncta;
plenam faciunt orationem.Tî
G A PUT V. — I)K 015 ATI ONE. 59
(liciliir pcrfecta oratio [(juc jwrffrlc constut cr suis iHirlilms^^ sc-
cundiim hoc, Aomo «/^Msdicilur pcrfccla oralio. ([iiia non ina^^is
perfoctc potcst conslare ex suis |)arlll)iis. — llein dicidir por-
fecta oratio (|iie perfecliin) seiisum [jeiierat in animo aiidiloris,
et seciindum hoc, niiMa oratio fsl pcrfecta iiisi conslel ex no-
niine et verho, vel vicario iioininis et verhi. — Item diciliir per-
l'ecta oratio {jralia oIHcii, et scciindimi lioc. oratio vocaliva est
oratio perfecta, (juia perfecte gerit oinciuiii suum, scilicet olli-
ciuin vocandi.
Item ^ suppositum dicitur tribus modis : suppositum verl)i ,
suppositiiin attribiitionis, siippositimi lorutionis : ut in locutione
ista : hic est Peints, lue est suppositum altrdjulionis (|uia suppo-
situm^ attrLbuitur rei verbi; Pelrus est suppositum verbi, quia
reddit personam conformem verbo secum in duobus accidenti-
bus, et est redderc |)ersonam conformem verbo secum in duo-
bus accidentibus, concordarc scilicet in numéro et persona.
' Manque dans le manuscrit de Laon.
- «Item suppositum dicitur. . . in numéro et persona?! manque dans le manu-
scrit i5463.
■^ Gosvin de Marhais donm' une aiilre division du stipitusitum : rPer vocativnm
signilicalur suppositum aclus potenliale; pi^i' uominalivuni vein suppositum acius
actualc. Nota: suppositum actualc actus est iilud cui actus aclualitcr inesl, vel desi-
};natur inossc; suppositum polentiale aclus est illud cui aclus actualiler non inest
nec designatur iacsse.'' (Cf. Tliurot, p. ti-j-\.)
60 CAPIT VI. — DE RELATIVIS.
CAPUT SEXTUM.
DE RELATIVIS.
Traclaluri de rclativis, primo videamus quid sil relalioV e(
(|uo et qiiot sint s[)ecios cjiis.
Relatio, ut ait Priscianus-, est antelate rei rcpresenlalio; vel
relatio est alicujus rei secunda cognitio.
Relationum ^ alia ecleptica , alia non ecieptica ; alia directa ,
aiia indirecta; alia ini|)licita, alia ex[)licita; alia intrasumpta, alia
extrinsecus sumpta; alia mutua, alia simplex, alia personalis.
Ecleptica relatio est que fit per defectum sui antecedentis, ut
' Cf. Priscien, XII, i, 3 : il donne la dislinclion des pronoms démonslralil's ol
des pronoms relalils ([ni a élé snivie an moyen àjje, ol particulièremonl par Spon-
cius, auleni- de ce chapitre. (Voyez Appcndix , ii.) — Thnrot, p. 355, 356.
Moiistrat prima secuiiilaque , vel (jul- ab biis jfeiicranlur,
lliccjue vei iste ; scd illc icfei'l moiisti'aUiiic vol ipse,
[id est onntia alia relativa suiit]
Dcbinc referunt; demonstratum sensus capit aut mens.
Ipse referl per se; monstrat inonstrantibus aucluiii.
Arliculi vice flectit hic; bine deiuonsliat, uL iste.
Articulum sine subsistentc referre piitalo.
{l'riscianus incliificalus , v. yaS-gSS.)
- trAccidit prononiini relatio in tertia persona, per quam predicla nomina per
recordationem pronoininanlur, id est per pronomen significantur. . . 75 (Piiscien,
XVII, IX, 56.) — wDcfiniuntur autcm personae pronominum non solum dcmons-
tratione,quœ presontiuni co{;nitioncm sub ocnlos ostendit, sed eliam rclalione, qnii-
absentinni recognitioneni lialiet. . . 77 (Id., ibid., 60.)
Pierre Hélie (xii" siècle), dans son commentaire sur Priscien, disente la question
de savoir pounpioi il n'a pas compté la demonslralio et la relatio parmi les accidents
du pronom. (Cl. Thurot, p. 173.)
^ Le manuscrit lo'iGa suit à peu près exactement le texte de Sponcius, dont
le manuscrit de Laoïi a modilié Tordre et la n'flaclioii.
GAPUT VI. — DE RELATIVIS. 61
(jui Ififrit (Jispiilnt. — \oii ('fl('|)li(;i rcl.ilio est illa (iiif non lit
|)or (lefecliim siii niilorcdcnlis. ul Sor qui lc<ril dispidiit.
Direcla csl illa ([iic fil pcr siniilcs casus, vol {liclioncs liahcn-
tes vim similiimi casmim, u( Sor qui lofrit disputât, ol ir> l*ris-
ciano, meus serras qui crr vmplus est. — iiidirecta iclalio osl illa
que fit pcr (lissiniiles casiis, ut .Sor li'<nt qucm video; [v<'i ' |»('i'
(iictiones liahenlcs vim (iissimiliiiin casiiuin, ul meus /iliu.s (juod
Jeffo dispuldtur. — Intrinsoca relatin est illa que includil in se
antecetlens et relativuin. ut idem est (rrammnticum et musiciim .
et ita débet resolvi : aliquid est prmnmuticum et illud est musieiini.
Et nota qnod intrinseca relalio scmpcr requint pluralilaloin
su|)positorum vel accidentium. — Kxtiinseca relatio est illa que
non includit in se antecedens et relalivum, ut Sor legit et ille
disputât. ]
Intrasunqila relatio est illa quando antecedens et relalivum
ponuntur in una et eadem simpliei oratione, ul [Sor- miseretur
sui. — Extrasumpta relalio est illa ([uando antecedens |)(tnilni'
in una et eadem sim|diri oralione, et relalivum in alia], ut Sor
le^rit et ille disputât.
Mutua relatin est illa quando duo relativa mulm) ad se in-
viccm referuntnr. ni liic legit qui disputai. — Simplex ' relalio
est illa [| quando antecedens su|)|)onit pro nno et relalivum |)ro Foi. 79 r-
alio, ut in divina [)a<jina : mulicr dampnavit que samirit; et
in Boetio : mitis Zephirus rcvehit frondes quos sparserat Borec
Auster.
Personalis relalio est illa quando'' antecedens supponit pro
uno et relalivum restai |)ro eodcm, ut Sor qui lci>it disputât.
' Ms. i5/iG:i. — Voici le levle du manuscrit de Laon : rimplirila relalio est illa
que implicat in se relalivum et anlecodons, ut idem tepi ci dispulni. — Explicila
relalio est illa (]U(' luni iniplirat in se relalivmii el anlecedens, ul Sur qut IvjrU
dispulat.-n
- Ms. i56fia; manque dans le manusnil de Laon.
"• rSimplex relalio. . . Auslerr) niancpic dans le manuscril i.")'i(i>.
^ ff ... quando anteceilens cl relalivum ponunlur' pro uno appcllnlivo. . . >?
(Ms. 15/162.)
62 GAPUT VI. — DE RELATIVIS.
Et' nolanduin qiiod (jui et oinncjs cjus ol)lK|iii possuiit |)ûiii
per defectuni antecedontis, ul (jui Icfpt disputât; cujus misereris
misereor: hic sul)iiit(;Iligitur honio. — Cui paras est hic quem
vides; de quo loquens est lue.
Nota: alicujus antecedens non poterit subintelligi, nisi rcla-
tivuin ponatur in consimili casu,ut misereor cujus misereris, sub-
intcHigitur illius : parco cui parcis, subintelligitur ////; video quviii
vides, subintelligitur lUum; loquor de quo loqueris, subintelligitur
de illo. Quare inconvenienter diceretur : video cujus misereris.
Species simplicis relationis sunt septem. — Prima s[)ecies
relationis est quando antecedens supponit pro uno [appella-
tivo] et relativum refertur pro alio, ut ho7no invenit grammaticam
quiinvenit dialecticam; et in divina pagina : mulier dampnavit que
salvavit; et in Boetio : mitis Zephirus revehit frondes quos sparserat
Boree Auster. — Secunda species est quando antecedens suppo-
' ffEt notandum quod qui... cujus misereris-i) manque dans le manuscrit i5/i6a,
— Cf. Thurot, p. 355-872. 11 a donné toute la théorie des relatifs, d'après
Alexandre et d'après ses coramenfateurs, et a transcrit des passafjes de Sponcius
(p. 356-36o) où les divisions sont plus complètes. — On ne trouve pas dans le Doc-
trinal, comme ici, les sept espèces de la relatio simplex , suivant les manières dont
la signification du relatif diffère de celle de l'antécédonl; mais, à part cola, la re-
latio simplex y est traitée d'une farou complète, (jui a piis un grand développement
dans les gloses, et surtout dans la glose Admirantes :
Occurretque tibi quandoque relatio simplex :
Femina que claiisit vite porlam reseravit.
Ad partem vocisjurc relatio fict;
Extra sepe lamen quoris ad quod referatur :
Rex est Carnoti patria que prevalet omni.
Scpe relative coiif'ormari reperitur
Precedens iili ciii presidet immédiate :
Serinoncm qnem vos audistis verus hahettir.
Usa commuui lamcn boc non débet liaberi ;
Inveiiies juuclum possessivo genitivum :
Ul mca defunctc da molliter ossa cubare.
Sepe relativum pro parte rcferlur ad ipsum:
Ut mea scripta leifis, qui suni submatus ad histnitn.
Poiiis ob id soium precedens sepe, quod indc
Certa reialio fit : tua virjja tuus banihisquc ,
Ipsa mibi prebent vere solalia vile.
Ad verbum sepe vel adjectiva relatum
Invenies :fiigis autpif^er es, mibi quod procul absil.
Pro soin voce supponit sepe relatnm,
CAPUT M. — l)K |{EI-\TIV1S. G:\
nil pro uno et rclalivimi rd'ortur pro codcm, iil liniitn est di-
irnissiinii crcdlura, cui compclil uli nitioiie. Simililcr invciiidir In
l'risciano : seiisus nr^riiil quotl nullus in ris vcporilitv. — Tci-li.i
specics est quando antecedens suppoiiit [)io iiiaiiorie, et icla-
liviim pro appellativo, iil Itomo est digiiissima crcnlurannn tjui
ctirrit. — Smiditer in divina pnjjiiia : sci-jwns exl cnllitlissuiiinn
(Uiimtil ijui deccpit Ernm. — Oiiarta spccies est r|uando aiileccdciis
supponit pro appcllalivo, et relativum pro inaneric, iit liomo
qui currit est dignissimn crealurnruitt. — Quinta species est quando
per antecedens agiliir de nomine, el j)er relativnrn de rc, ut
komo est appcllalinim nomcn quod cuitU. — Sexta species est
quando per antecedens agitur de re, et per relativum de no-
mine, ut homo cuirit quod ont appellativum nomen. Simililer repe-
ritur in Ovidio ' :
Ex vcro positum perwaiisit Eqiiiria iiomcii ,
Que Dcus in cmnpo prospicil ipse sun.
Quamvis précédons supponat 8i(jnificando :
Dal Deux aiircolam , quod nomen hnbclnr ah auro.
Eslqiie reiativis precedetis inalcrialc :
Nomen Equiria sil ; iiobis placel illa viderc.
Scpo rclalivuni poi-miilal si(;iiificatum :
Sunt Domini que iioxfcccrc manus ci-ucifirc :
Et iiiimcruin mutât : Hominem divina potcslas
Plasmat, eoxquc marcm faleor créât cl muliereni.
Iiivonies positum sinn procedciite rclatum :
Ipsa pelenda mihi, Juno de pellice dixit ;
Flens Magdulcnu qwril si mstulil illum.
liidcQiiite piTcedens sive rclatum
Sope locas nulluui desijjnans iiide locatum :
Cnncta liment hominem, quia prcsidct illc rrcalix.
Et porsonalom permutât jiroprietatem ,
Ut Domino benedic aqua que rclo super e.rliil :
Sed lion est nol)is imitarida relatio lalis.
Non das ad vocem (piandoque relata sed ad rem
Nominis : Est bona gens, Dcus est prolertor corum.
Adjectiva modo poni rcperimus eodcm:
Pars hominum validi lurrrs et mcnia srandunl.
Sunl adjeclivi plurales distrihuenti ,
Huic etiam vcrbum rcperis pluralr locatum :
Utrnquc formose me judicc sunl vcncrande;
Sed non est nohis constrnctio conijriia talis.
{ Dncliiiuil . -j |>arl. . v. H^S-Aui.)
' Fastes, IK Sfif). HCu,.
6/i GAPUT VI. — DE RELATIVIS.
Seplima species est in equivocis. ut canis curnt qnod est céleste
sidus. Similiter ijivenltur in divina pagina : inanus mec que vos
fecerunt chivis cnnfixe sunt.
Item relativorum quoddam est substantie, ut qui; quoddam
qualitatis, ui qualis; quoddam quantitatis, ut quantus.
Et est notandum qiiod relativum substantie scniper débet
esse ejusdem generis, numeri et persone ^ cum suo antécé-
dente, ut Sor qui kgit disputât. — Sed contra hic fit oppositio,
ut est locus in carcere quod Tullianum appellatur. Ibi ponitur hoc
relativum quod, quod refertur huic dictioni carcere, quod est
masculini generis : ergo maie. — Solutio : Dicimus quod
trahit genus a dictione sequenti, et significationem a dictione
precedenti. — Simile est semini tuo qui est ^picnvs. — Item fit
oppositio : os qui mentitur occidit animam. Item ponitur hoc rela-
tivum qui, quod est masculini generis, et refertur huic dic-
tioni os que est neutri generis : ergo inconvenienter.
' Lo manuscrit de Sponciiis (8653) et le manuscrit i5i62 ne donnent pas et
persona. Ce dernier suit le texte do Sponcius (Cf. Appéndir, u) de beaucoup plus
près. Il s'en écarte encore cependant d'une manière assez considérable, comme on
peut le voir: «... Relaliva substantie sernper debent esse ejusdem generis et ejus-
dem numeri cum suo antécédente. Sed quandoque discrepanl in génère, ul in Sal-
luslio : est locus in carcere quod appellatur Tullianum; et in theologia, semini tuo
qui eit y^pic-ïvs; et alibi : os qui mentitur occidit. — Ad primam auctoritatem di-
cunt quidam quod bec diclio quod siibstantive ponitur et débet ita resolvi : est locus
in carcere quod appellatur Tullianum (?). — Item dicunt quidam quod bec dictio
quod trahit supposilionem ab bac dictione carcei'e, et trahit accidentia a Tullia-
num. — Ad secundam dicunt quod bec dictio qui trahit suppositionem ab bac dic-
tione semini, ^i trahit accidentia ab bac dictione ;^p<ff tu s. — Ad tertiam dicunt
quod est dcfectiva et débet ila suppleri : os illius hominis qui mentitur occidit ani-
mam. — Sed quandoque discrepat in numeio, ut in Sallustio: repudiabat senncia
cujus nimiutn niaxima copia concurrebat ad eum; et in Boetio : quid itubecilius ho-
mine, quos morsus muscularum necat. — Item relativa proprietatis semper debout
trabcre genus a suo sequenti, ut in Oralio * : ^;î//?-es mammc incitant mea pectora
quales sunt equina ubera. — Item relativa proprietatis semper faciunt simplicem
relationom, ut Sor talis est qualis est Plalo , et non rofert personalem, sed aliam.r
(Ms. 1.5^62, fol. 1.56 r°, i"col.)
* Il y a eu quelques lignes oulili&s, ce i[ui fait que la règle n'est pas d'accord avec l'eiemple.
{Ci. Appeii/Iir, ii.) I^a citation d'Horace n'est pas exacte. Cf. Epud. , viii . -, 8.
CAPUT VI. — DK HELATIVIS. 65
SoLUTio : Diciiniis ijuotl aucloritas delicil l'I debcl suppicri : Kol. 7jv'
os illnis limmnis (jiu mvuiilur ocvtdil annnam.
Item lit opposilio de aucloritale Sallustii : Odilmi rcpudmbal
servicia cujus miUo nnnnim nia^tui copia concurrcbnt ad rum. Hec
dictio cujus est nunieri singularis et refcrtur liuic tlictioni ser-
vicia que est niiincri pluralis; ergo inconvenii^ntor. — Solltio :
Dicimus (|uod est delectiva, et est sensus : Catilina repudiabat
servicia cujus rei, serviciorum nominc, mitio nimium ma^ia copia
concurrebat ad eum.
Item relaliviim qualilalis semper dicitiir esse ejusdem gene-
ris, numeii et casus ciim dictionc sequcnti, ut Petrus est albus
qualis Plate; sed quandoque discrepat a suo sequenti, ut paires
mamme incitare mea peclora quales sunt equina nhcra. — Solitkj :
Dicimus peu relafivum (pialilatis cpiandocpie (ralut genus a dic-
tionc précèdent!, sicut convenit in relative substantie.
Item relativa ' substantie incipientia a c vel a q, et ubiai mde
' A partir de co passnge, jusqu'à la lin du chapitre, non seulement le texte
seloifjno de celui de Sponcius, mais il y a une dillerence très considérable entre
la rédaction du manuscrit i5'i0;? cl celle du manuscrit de Laon. Je crois donc utile
de donner le texte du manuscrit 15^163, concurremment avec celui du manuscrit
de Laon, et celui de Sponcius qui est dans VApijemli.t 11.
ffltem relativa incipientia a c vel a q, et ista duo adverbia ubi et inde, semper
debenl proferri sine copula, ut Sor est talis qualis est l'iaio ; eX Sor est ibi ubi
est Plato; et Sor venit inde unde venit Plalo. — Alia vero proferuntur cum copula,
ut Sor legit et ipse disputât.
ffltem boc pronomen s(/t quinque modis ponitur : reciproce, ut Sor uiisereiur
si(/,- possessive, ut Sor vidit filium suum, etc. Et est sciendum quod relativa que
proferuntur cum copula, quaiidoque proleruntur sine copula, ut in Prisciano: Ju-
piter, ejus gcniliius est Jwis ; et in divina pagina : virffu lua et iacitlus luus ipua
me consola ta sunl.
ffltem régula Prisciani talis est: quotiens qui subjungitur alicui nomini, necesse
est non solum ad nomen prepositum, veruni eliam ad id subjeclura alterumverbum
proferri. — Sed contra sic opponitur: homo qui est, est; hoc relalivum qui regitur
ab eodem verbo a quo suum antecedens: ergo, etc. — SoLmo: Di(imus quod ré-
gula Prisciani sic est intelligenda : alterum verbum proferri dobel , vel idem gemi-
natum vel repetiluni.
frltem dicil Priscianus : Si nominalivus noniinalivo adjungilur, ad eamdeni per-
sonam vcrba referuntur, ut homo qui lej^il disputât. — Sed huic régule sic
opponitur: muliei- dampnavil que salvavil. \Wi nominalivus nominativo adjungilur.
66 GAPUT VI. — DE HELATIVIS.
;ulv('rl)ia, sempor refcruntur sine copiila, iit Soi (jm Icnrit dis
ptilal, el 'SW cftl ihi idn est Philo.
Item hoc rolaliviim siu, sibi , se, et cjus derivalum suus, sua,
sumn, quandoque referiintur cum copula, quandoijue sine co-
orgo vorba ad camdcm personam rcferunlur ;sed «nuni verbura refeiiiir Eve; crgo
ot reliqiuim ; ergo Eva snlvavit : quod falsiim est. — Solutjo : Dicimiis quod Pris-
fianiis inlellexit de personalibiis, ci tu opponis de impeisonaliltiis; qiiaro liia oppo-
silio non valet.
«lleiii dirit Priscianiis : Si duo obliqui siint, ad aliam personam fit transitio
verboriini , vel in se rociprocantur. — Sod huic régule sic opponitnr:rt6 hnmiiie
Icgittir, a ijuo tîispntntnr. Ibi duo obliqni sunt; ergo fit transitio vorborum ad aliam
personam, vel in se reciprocantur. Ergo fit transitio vcrborum ad aliam personam;
orgo illi obliqui conjunguntur transitive : quod falsum est. — Sed forte ipse dicel :
Priscianus intellexit de verbis personajibus; sed solutioni sic obicitur : Verum est
bominem légère, quem verum est disputare; ibi sunt duo obliqui, ergo ad aliam
personam fit transitio verborum, vcl in se reciprocantur. In se non reciprocantur;
ergo fit transitio verborum ad aliam personam. Ergo illi obliqui construuntur
transitive : quod falsum est. — Solutio : Dicimus quod Priscianus intellexit de
verbis personalibus pereonaliter positis.
fcllem dicit : Si alterum fuerit nominativi casus et alterum obliqui, transitio fit
ad obliquum, ut Jwtno legit quem video; et misercor hominis qui cumt. Sed huic
régule sic opponitur: homo legit a quo dispulatiir. — • Hic alterum est nominativi
casiis et alterum obliqui ; ergo translatio verbi fit ad obliquum. Ergo ille obliquus
conjnngilur cum verbo transitive? : quod lalsum est. — Solutio: Dicunus quod
Priscianus intellexit de verbis personalibus et personaliter positis.
ccllem queritui' de bac locutione : o Martine, qui amis, veni hue. Cui teneatur
hoc relativum? Quod si dixeris: ad» Morale, probo quod non. Dicit Priscianus:
Cum ad ceteros casus fiât relatio, ad vocativum non fit: ergo maie. — Si dixeris
quod non fit relatio ad vocativum, probo quod sic. Dicit Priscianus : vocativo hujus
qui omnes alii casus bene junguntur, et ponit exemplum : o Virgili, qui scripsisli
Eneidn, vivis in memona. Ergo relatio fit ad vocativum, et tu dicebas quod non :
ergo maie. — Solutio : Dicimus quod Priscianus intellexit de directa relatione;
vel dixit par vocativum repetitum : quare vocativus non débet repcti ut dicatur:
o Martine, qui Martine cnrris.
?-Item cpieritur de bac auctorilate Prisciani : Idem homo lapsus, heu, hodieconcidit.
Ibi ponilur hoc idem, et tantum relative ; ergo facit intrinsecam vel extrinsecam re-
lationem. Si dixeris extrinsecam, ergo aliquid precessit, cui tenelur relative. Sed
nihil precessit: ergo facit intrinsecam relationem. Ergo ibi aliqua ponuntur, res-
pectu quorum faciat intrinsecam relationem. Assigna mihi que sunt? — Quare
probi viri et sapientes prodicant in scolis suis (juod boc pronomen ide)n, cum facit
intz'insecam i-elationem , juste notât pluralitatem, ut iilem est grammaticum et musi-
eum, et nos videmus idem. — Super hoc multe sunt oppositiones. Quidam dicunt
quod improprie ponitur et non tenetur relative, et ponitur pro Imc noniine immu-
CAPUT VI. — |)H ISi;i>ATI\ IS. 67
pula, ut Sor rognl Platoncni ni ipsr tliliirat sv ; cl Sor rofral Plalo-
ncm ut (hligat Jthnni sinon: sine (•0[)iil;i, ut Sor vidcl se, et Snv
riihl fiUum suum.
ïteni mi, sihi,.se, use quatuor moclis pnnilur iii connnun»;, sci-
lalus, ut idem homo lapsax , hou, hodic concidil , iil est : homu iminittalUK. — Alii
voro diciinl quod lonetiir relative, ci facil inlrinsecaiii relalionem, et islc due tlir-
tiones, scilicet lapsus et concidil danl sibi pluralilatcm. — Sed illa solutio nulla
est, quoniam Priscianus inlerius dicit : idem homo concidil. — Item alii dicunt quod
bcnc facit intrinsecain relationem , sed hoc prononien idem non ponitur nec démons-
trative nec relative. — Sed Iiec solutio non valet quia, dicit Priscianus, si remo-
veatur noiuen, lenianel inconjjnia; si removealur prononien, remanet congrna.
Ergo solutio tua non valet. — Item alii dicuni <|uod facit intrinsecaui relationem,
sed non seniper roipiirit pluialitaleni; et illi bene conceJunt idem homo curril; et
eadem res est; et ego video idem. — Sed bec solutio non valet, quia opponitur eos
concedere is homo currit.
ffltem de prodicla îocutione sic opponitur : ide)ii homo lapsux, heu, Iwdic con-
cidil: ibi pêne sunt omnes partes orationis, ut dicit anclor. Quero quare dixit
pêne? Forte ipso dicet : propter convenlioneni. Ergo una illarnm parte remota,
rémanent quinqiie; quare verbum non potest removeri sine propositione, quia
componitur ex cum et cado : ergo non rémanent (piinque. Ergo maie dixisti. —
Solutio : Dicimus quod illa objeclio non valet, et Deus , quando ponitur, hic sunt
très persone ; ergo una illarum remola, rémanent duo. Sed remoto episcnpo, non
remanet nisi una, quod quidam episcopus babet duas personasin se, scilicet comi-
tem et episcopum : ergo non remanet nisi xmn.
'•Item queritur de bac Iocutione: Benedicile , a(jiic , fjue super celos sunt. Do-
mino. Ibi ponitur bec locutio aque, aut est nominativi casus, aut vocativi. Si dixeris
nominativi, benedicite coujungilur cum verbo secunde persone, et non lamen :
ergo inconvenienter. — Si dixeiis vocativi, henedicile ibi ponitur, et boc rclativum
que refertur illi vocalivo aque ; ergo del)et régi a verbo seconde persone et regitur a
verbo tertio persone: ergo raale vel per figuram. Ergo assigna, et non poteris. —
Solutio : Dicimus quod quidam dicunt quod est nominativi casus et est defectiva,
et ita suppictur bene ila quod: Aque benedicant, etc. — Alii vero dicunt quod bec
diclio aque est vocativi casus, et hecdictio que refertur illi vocativo;apponitur aque
pro secunda persona, et ita aptatur : Benedicite, aque, [aque] que super ceins sunt.
Domino.
rrltem queritur de bac Iocutione ulrura debeamus dicere : c/^o sum homo qui cuiro
vel qiii cuivit. — Probo quod debemus dicere: ego sum homo qui curro, per Ovi-
dium dicentem :
Ille ego sum lignum qui non admittor in ullum '
Illc ego sum frustra qui lapis esse velim.
Ergo debemus dicere: ego sum homo qui curro. — Sed rontra, ciun dico ; ego
* Poni. , I , Il . 35 H 36.
68 CAPUT VI. - DE UELATIVIS.
licet: reciprocc, ut Sor rogat me ut ego diligam se; possessive, ut
Sorvideljilium smnn; adjective vcl cum adjuncto, ut Sorvidcl Pla-
toncm seciim.
Itcni hoc relativum r/?<K[uandoquc facit relalionem cum causa,
ut snfij)e)i(hitur istc qui est latro, id est quia latro est; quandoque
j)or adjunctionem. ut iste est digmis qui regat impei'iuvi, id est ut
ipse regat; quandoque cum suppletione, ut qui cenat, id est qui
cenntus est; quaudoque per copulativam conjuncdoneui et hoc
])ronoinen illc, ut ille qui legit et disputât: sensus est is legit et
ipse disputât; quandoque ponitur restrictive, et tune dicitur esse
ex eadem parte suppositi vel appositi cum dictione ad quam
refertur. ut Sor qui legit disputât.
Item relativum quod dicitur referri cum copula, quandoque
refertur sine copula, ut idem est grammaticum et illud musicum;
et alibi : virga tua et bacidus tuus ipsa me consolata sunt; et in
Prisciano : Jupiter, ejus genitivus est Jovis. — Solutio : Dicimus
quod illa accidenfia non sunt de conjunctione, sed posita ut
subsequens relatio habeat locum.
Item dicit Priscianus ^ quod hoc relativum qui, quando sub-
jungitur nomini, necesse est non solum ad nomen sibi preposi-
tum, verum etiam ad id subjectum alterum verbum proferri. —
Sed contra opponitur : home est qui est, ibi non est nisi unum
verbum, scilicet est : ergo faisum est quod dicit Priscianus. —
Solutio : Dicimus quod unum refertur antecedenti et alterum
relative, vel idem geminatum; potest etiam dici quod unum est
divisum verbum numéro, scil. est primo ioco positum et secundo.
Item dicit Priscianus : Si nominativus nominative addatur,
sitm homo, dictio evocala seraper remanot in sua personali proprietale, quiaid quod
habet aiiquis de natiira amiUere non potest, ot quia nomina sunt tertie persone :
ergo dcbemus dicere : ego sum homo qui cun-it. — Soldtio : Dicimus quod (jui-
(lam dicunt quod debemus dicere: ego sum liomo qui curro, quia dictio evocala
débet esse ejusdeni persone cum evocanle. — Alii dicunt quod debemus dicere :
ego sum Iwmo qui ouvrit, quia iiec dictio hotm semper romanet in sua personali
proprietate. Sed nota quod usus npprobat ego sum homo qui curro; sed non com-
projjat qui c^lrrit.)^
' Ceqiii suit est la discussion des règles posées par Priscien , XVII, v. 3o-39.
GAPLIT VI. — 1>K l{i:i.\ri\ IS. 69
verl)u iid ciimdoiii [m'i^soimih rcirriiiiliir, iil liomo hinl y'" '/'.v-
pulal. — Sed ((Hilia lil opnositio : imiltcr (Idiiijiiianl (jiic .s<ntii~
vit. [I Ihi MOinmadviis iiomiiiallvo uddiliir. iiec lamcn vcrha ad l"'- ;■' '
eaiiulciii |)ei'Sûnain releriuilur : ergo inale dixil l^nscianus. —
SoLUTio : Diciiiins qiiod Prisclanus intellcxit de pcrsonuli rcla-
tionc cl non de simplici.
Item dicil I^ils(Mamis : Si duo (»])li(|iii siinl. ad aliani |)nr.so-
nam iit Iraiisilio verborum, vel in se rcc'i[)rocanlur, ul Itontmctii
qucm vitupero, accusa; et meniet quem vitupcro, accusa. — Sed con-
tra fil o|)[)osi(io : ah honiine legitur a quo disputalur. Ibi siiiil doo
ol)li(jui et non fil (ransilio verborum ad aham iicrsonam. nec
in se reciprocanlur : crgo maie. — Solutio : Dicimus (juod l'ris-
cianus intellexit de verbis personalibus etpersonaliler |)ositis.
Item dicil Priscianus quod ^m et omnes ejus obb'qui referun-
lur ad onines casus : erjfo ad vocalivum, ul o Virgili, qui scrip-
sisU Encida, vins tncnioria. — El alibi i^riscianus : Cuui ad ce-
teros casus fiât relatio,ad vocalivum ' non fit : ergo estconlrarius
sibi ipsi. — Solutio: Dicimus quod ila débet inlelligi : non Ml
relalio ad vocalivum, id est per vocalivum; vel ad vocalivum non
fil ila quod direcla.
Item queritur dehacauctoritate psalmiste : Bencdicite,aqueque
super celos sunt, Domino, cujus casus sit bec diclio aquc. Aquc est
nominalivi casus et vocalivi : si est voralivi casus, contra ibi [)0-
inlur boc relalivum que, quod refcrtur liuic vocalivo rt(/Mf;ergo
dicitur régi a verbo secundo persone; sed regitur a verbo lertie:
ergo inconvenienler, vel per figuram. — Si nominalivi casus,
conjungifur cum verbo secundo persone; ergo incongM'ue, vel
per figuram. — Solutio : (juidam dicunt quod esl vocalivus, et
suppletur nominalivus ff<yî«?, etc.; et hoc relalivum que refertur
nominativo, et bec diclio que regitur a xcrho suiil, ([uoti |)oiiilur
pro estis; et esl scnsus: Benedicile aque, aquc que super cclussuiU,
Domino.
' Cf. Thurol, p. 370-^73, pour la quoslioii de la coiislriiclioii du vocalil uvl'c
un aulre mot.
70 GAPUT VII. — DE PliONOMINE.
CAPUT SEPTIMUM.
DE PRONOMINE.
Quindecim pronomina ^ sunt de quibus nulla dubitatio est
apud Latinos, scilicet octo primitiva et septejii derivatlva.
Primitiva sunt ista : ego , iu, sui, die, ipse, isle, lue et is. Ex
hiis priniitivis quatuor sunt demonstrativa, scilicet e^O;, tu, hic,
iste : duo sunt demonstrativa ad oculum tantum , scilicet ego et
tu; duo ad oculum et ad intellectum, scilicet hic et iste. Tria
sunt- relativa, scilicet ipse, is et sui; unum est demonstrativum
' L'auteur de cette grammaire ne donne pas la définition du pronom : ce doit
être un oubli. Priscien le définit ainsi : tcPronomen est pars orationis quœ pro
nomine proprio uniuscujusque accipitur personasque finitas recipil.55 Donat dé-
finit autrement : ffPronomen est pars orationis quœ pro nomine posita, tantumdem
pêne significat, personamque interdum recipit.?: Les grammairiens du moyen âge
ont adopté tantôt l'une tantôt l'autre de ces définitions; quelquefois ils ont essayé
de les concilier. — Sancliez [Minerva, I, 2 ) ne veut pas voir une partie du dis-
cours dans le pronom; il prétend qu'on n'en peut pas donner de définition ad-
missible et ne le dislingue pas du nom. Il proteste contre cette qualification de
vicarius nom»«x donnée au pronom : «Errarunt item et illi qui pronomen vocem
esse nominis vicarium definierunt; nam in iis sermonihus , Annibal peto pacem ; hos-
pita Phyllis queror, deest ego , non ut Aicarium sed ut primarium.'i — La division
des pronoms en quinze espèces est celle de Priscien; Donat y ajoute les relatifs qui,
quis, etc. ;Probus on énumère vingt et un.
- Priscien n'admet pas la demonslralio et la relatio parmi les accidents du
pronom: Pierre Hélie discute le pourquoi. Cf. Thurot, p. 178. — Evrard de
Bélhune a traité longuement la question des pronoms et aussi celle de la demons-
tratio et de la relatio : il a suivi le même ordre d'idées que l'auteur de notre gram-
maire.
Hec pronomina sunt que primitiva vocantur :
Hec : ego /«que, sui, ille, ipse vel iste, H hic, is.
Hec et gimplicia sunt dicla , modisque duobus.
Primo dicuntur licc simplicis esse fi}j;urc ,
Quorum rcsjiectu Greconim Hicitur csso.
CAPUT VII. — DM n{();\OMI.Ni:. 71
et relalivum simul : illv. — (Jualiior siiiil jiioiiomiiiii <|iir lia-
beiil vocalivuin casuiii, scilicet iimiiii piliiiiliviiiii. ul lu, cl lii;i
tlerivativa , scilicot wcms^ iiostcr et iioslnis.
Derivativa suiil ista, scilicot meus, Inm. siiits, noslrr et vrstcr,
nostras el veslras. — l'A liiis derivativis. Iiia (Ifilvaiiliir al» hoc
proiioinine c^o: tiiimii a {fcnilivo slnjfulaii, ut mcl , i in us lit
meus; tis m a fit me<i:a iii nm Wlmtmm: iiido vciiit meus, mca,
meum; et duo a jfeiiilivo pliiiali, ut nosler et nostras. — Tria dc-
rivantur al) hoc |)rononiin(j <».uniirii a geuiti\o sin|fulaii. ut
tui, t in us Ht tuus; us in a lit tua; a in um lil (uum; inde venil
luus, tua, tuum; et duo a genitivo plurali : rester et vestras. —
Unum ' dcrivalur ab hoc prononiinc sui, scilicet suus, sua,
suum.
Ex derivativis quinque sunt possessiva, scilicet meus, tuus,
suus, noster et vester. — Duo «jcnlilia sunt scu patria : nostras et
vestras.
Item sunt octo pronomina composita, Iria per nominatives et
VpI sunt simplicia qiii;i sijjuificntio siiuple.v.
Quorum siniplicitas ad possessiva rcfcrtur,
Nam persoua duplex possessivis reperitur.
Cetera sed eeptcni. derivativa vocantur :
us us ut
Me , tu , SU , noster, vester, nostras quoipic vestras,
Que dcrivantur a priuiilivoruiu jenilivis.
At per simplicia Gt mcntio compositoruiii.
Iste vol hic taiituui ilcnionstrant, is(jue SHt([uu
Nec lantuin rcfornut, deniouslraut brc rclcruiitipic,
Scilicet ille, ipse : Cato rnrrit et ille tnovclur :
Ille et ipse le/fit ; vir currit et ipse movetur .
Hujus et istiiis est deinonstratio distans ;
liitellcctiva liiijus et istius est oculala ;
Iste vir; hic animus ; sic débet dicerc quivis.
Contra persoiiam primam, coiitraque sccuridaiii
Is non disccrnit, voxista sut l'acit iliud.
Cunclfi vocativo carent pronouiiua casu,
Quatluor exccptis, nostras, vestras, 7neus et tu.
{Grécisme, nis. 14765. fol. 26 v" ol 27 1°. )
Umiiu clerivalur. . . noslras i'iveslvns^ manque (lans leuiaiiusc ril i.^>A()a.
72 GAPUT Vil. — DE PRONOMINE.
quinquc per oblicjuos; — per noniinatlvos: /«te et || idem et
identukm; — per obli([uos : même, tête, sese, eccum et cllum. —
Istic componitur ex iste et hic, et declinatur hoc modo : nomina-
tivo istic, istec, istoc; accusativo, ulunc, h^tanc, isloc; ablalivo, ub
istoc, ab istac, ab istoc; et pluraliter, nominativo istec; aa:usativo
istec.
Idem componitur ex is et demum per apocopam um, et ita de-
clinatur : nominativo idem, eadem, idem; genitivo ejusdem, etc.
— Notandum est quod licet suum primitivum habeat duo ii in
nominativo plurali, amittit unum in compositione, et dicimus
idem. — Item notandum est quod idem in masculino producitur,
idein in'^neutro breviatur, unde versus:
Idem longatur, sed idem neulrum breviatur'.
Item notandum est quod eadem iibique est correpta, prêter
in ablativo : unde versus :
In reliquis eadem facit, ablativus eadem.
Identidem componitur ex idem et idem, et interponitur t causa
euphonie, et sic declinatur: nominativo identidem; accusativo
identidem.
Même componitur ex me et me, et ita dechnatur : accusativo
même; ablativo a même.
Tête componitur ex te et te, et ita declinatur: accusativo tête;
ablativo a tête.
Sese componitur e\se et se, et ita declinatur: accusativo sese;
ablativo a sese.
Eccum componitur ab ecce et eum, et ita declinatur: accusa-
tivo eccum, eccam; et pluraliter, accusativo eccos, eccas.
Ellum componitur ab ecce et illum, et ita declinatur : accusa-
tivo ellum, ellam; et pluraliter. ellos, ellas.
' Ante d ionga fil i : veluL idem pro mave;fido
Elfidiis: sed àcniis idem nculrale //rfesqur;.
{Doctrinal, 3' part., v. ag'i el agâ.)
CAPUT VU. — DE IMlONOMlMv 73
l(em sunt quatuor sillabice adjectiones (juc pronomiiiibiis
apponunlur, scilicet met, le, se, pte. — Met adicilur liuic pro-
noinini r/;o por omiios suos casus. exccplo {^^enilivo plurali, el
sic declinalur: nominalivo r<romel ; ^enilivo mcimet. — Siiinliler
huic pronomini tu , por onines suos casus, prêter nominalivo et
vocativo singulari,et dicimus tuimet, etc. — Et addilur le no-
minativo et vocativo (infcrpo.^ila le ad diiïerciitiain iiujiis verl)i
tumeo, lûmes, lumel^ el diciimis lulemct nominalivo. — llcm ' met
adicilur huic pronomini nui |)er onines casus a[)ud anliquos, et
dicebant genilivo suimet, dalivo sibimet, etc.
Ce addilur huic pronomini hic, liée, hoc per omnes suos casus,
apud anliquos, el (hceJ)ant liicce, liecce , liocce; sed apud nos-
addilur lanlum illis casibus qui desinunt in s, ut genilivo liu-
jiisec: dalivo phirali hiisce; accusativo hosce, liasec: ablalivo ah
hiisce.
Pie additur quinquc ablalivis [)OSsessivorum in leminino gé-
nère, ut meaptc, luapte, sunpte, nostrapte, vestraple.
[Item si queratur quare omnia pronomina^ non habuerunt
vocativum casum, nisi tantum quatuor: dicimus quod nomina
debent esse unica in personis, id est cujus persone est nomina-
tivus casus ejusdem debent esse ceteri casus. — Item si queratur
quare hoc pronomen tu habuit vocativum casum, dicimus quod
hoc pronomen lu est secundo persone, et vocalivus est secundo,
idcirco bene potuit habere vocativum.]
' ff Adicitur etiam met huic pronomini sui, et dic'ûur suimPl.-n (Ms. i^/iOg.)
- Celte mention apud anliquos. . . apud nos pouriait induire le lecteur en erreur.
Il n'y a là aucune innovation. On lit en etret dans l'riseien (\ll, vi, •!."), -iC)) : «Ce
quoque solebant per omnes casas vetustissinii addere articularibus vel domonslra-
tivis pronominibus, lioc est ab aspirationc incipientibus, ut hicce, bœcce, hocce.
. . . Nunc vero eorumdem pronominum bis casibus fréquenter addilur ce, (pii in .s
desinunt, eupboniœ causa, hujusce, hisce, linsce, liasce.v Le Prisciaitus tnctrijicalm
(v. gAu et 9^3) traduit ainsi la même pensée:
Por casus quos terminal s , hic suscipial ce
Pte sextus possessor in a palilur sibi jiui(;i.
■■> Ms. 1. 5/1 fia.
74 CAPUT VII. — 1)1-: l'RONOMlNE.
Item querilur quarc j)ronoiiiiiia liicruiit invonla '. — Dicilur
(|Mocl «lual)us (le causis, scilicet causa- ulllitalis cl causa com-
niodilalis. — Causa utilitatis fuerunt invcnla in prima cl in se-
cunda persona. quia cum oninia nonu'na essent tertiarutn pcr-
sonarum, exccplis vocativis casibus, non potcrant juH[|i cum
prima el sccunda persona verbi; sicul dicit Priscianus, si dico
Priscianus %o,solœcismum facio, et fuerunl inventa pronomina
ut posscnt jungi verbo loco nominum, et ut auxilio eoruni no-
mma tertiarum personarum jungerentur verbis prime el secundo
persone figurative, ut ego Pelrus lego.
Causa comniodilatis fuerunt inventa causa tollendi faslidium
quod generabal unum verbum lotions ropetitum (juoliens volc-
bamus diverses actus alicujus attribuere, quia si dicimus Pm-
cianus legit, Priscianus scrihit, faslidium gênerai.
Item queritur quare unum pronomen est inventum in prima
persona el unum in secunda et plura in tertia^. — Soldtio : Di-
^ CeUe question a beaucoup préoccupé les grammairiens, avanl et depuis Pris-
cien {\NU., xii, 73-78). Voici ce qu'en dit Evrard de Béthune, d'apros Donal :
Donati nostri vesUgia prima secutus ,
Noiuiiift Iraclato, nunc de pronomine dicani :
Non quia sum Prisci dictis conlrarius ani,
Sed quod in hoc opère voio doctrinare minores.
Causa duplex i<;itur pronominibus reperitur
Cur sint inventa : quaruni prima libi necesse est;
Altéra commoditas. Nam prima sive secunda.
Que sunt persone pluraiia , sinffuia sive,
nia nccessario nobis inventa fuere ,
Sicut sunt ego, ta cum casibus; iliaque vero
Que sunt alterius persone, commoditate
Esse inventa reor, sicut sunt iste vel ille:
Namque notant de re pronomina semper eadeni
Sermonem fieri, quod non de nomine dico,
Ejusdemque rei sit certa relatio causa,
Demonstratio vel relatio sint quoque cause.
{Gréchme, ms. 1/1745, fol. 26 r° cl fol. a6 v°.)
- necessitatts. (Ms. 1 5/162.) Cette expression est plus d'accord avec le Grécisme
et plus vraie.
^ Queritur item quare pronomina singuia tautuni
Ponimus in prima persona sive secunda,
Tertia cum per se tencat pronomina plur;i :
Ac sic solvitur lioc, quia prima secundaque solum
CAPUT Vil. — DE PRONOMINE. 75
r-imus (jiiod est uiiiis iiiodus sijjniliciuuli m |inin;i, scilicel si-
gnlficare rem ad quaui quis loqiiilur; iiniis in secunda, scilicel
signilicare rem de qua loquidir (|uis: el j)lures in lerlia sunl
modi signilicandi ; scilicel si^Miilicare presenleiii . ahseniciii , longe
et prope, démonstrative et relative. [Et idco ' rueninl inventa
plura in tertia persona, quia unum pronomen non polerat ha-
berc omnes lias prnprietates et hos omnes modos signilicandi,
et pronomina debereni esse destinala polius cpiam confusa. |
Item si queratur quare ego el lu sunt omnis generis. cuni
loqucndo non sit datum nisi maribus et nmlieribus : ad hoc di-
cimus qiiod aurtorcs aliquando loqiiuntur per proso[)oj)oiam,
id est per forniationcm nove persone; introducunl res inani-
matas ad loquendum. ut ego celum tego omnia ; ego forum cidcov
(ih hominihus, \ego- saxum ruo super vos].
Item si queratur quare ego et tu non habuorunt distincla gê-
nera, dicimus quod sunt demonstraliva [ut ^ agit Priscianus],
€t demonstratio secum genus ostendit : | idcirco'' non habuerunt
genus distinctum].
Item si queratur quare ego et lu non habuerunt consequentem
declinationem, dicimus quod quia carucrunt generum distinc-
tione, et ideo caruerunt conséquente declinalione.
Item si queratur^ quare sî</ non habuil nominativum, dici-
Observare nioduin «licuiitur sijjnilicandi;
Nain discrolivc et presonler sijfnificarn
Dicas, quocirca vo\ uni sufficit uiia ,
Npc si sit prespns, sempRr tanicii est (|uasi piTsens.
Tertia luultiiiiodc porsoiiaiii 8i|;iiilîrar(!
Diciliir et varie, prcscns, ahsciis, propc, lonje.
Nec ideo pluivs voces rianciscitur iiiia,
In sola quoniam (ierct coiifusio voce.
(Grccismc, ins. ilfjliH-, fol. aC v" ol 37 r".)
' Ms. 15462.
- Ms. 16/162.
' Ms. i5i6a.
* Ms. i546a.
' Curque stti rarct recio lit questio sepe.
Soivitur et varie potei-is sir soivere ; primo
Se convertis in rs si sit conversio recla ;
76 CAPUT Vil. — 1)K PRONOMINE.
mus (jiioJ Jioii liabiiit nomiiialivdiii ad tliirerenliam sis verbi,
vel si conjunclionis, vcUMS.pro porco; vel j)oluis (jiKid c-sl rcci-
procum seu retransitivum, et reciprocalio vel retraiisilio non
potcst ficri nisi por obliquos rasus, cl non pcr nominativos.
hem si queratur quare non babuit cerlum nunieiuin : quia
ejus numerus cognoscitur ex antecedenti.
Item si queratur quare nostras ^ et vestras derivantur a plural i
et non a singulari: dicimus quod significantgentem vel palriam :
et gens vel patria non est unius, sed multorum : idcirco deri-
vantur a plurali et non a singulari.
Al si convertas is stalim sic faciès si;
At si convertas rursus, slatim faciès is ,
Sed neutrum facere viill concideutia vere;
Nec iiovit casum sua reciprocalio rcclum.
{Grécisme, nis. i^^ij, fol. 2G r". )
F^a première raison donnée par les deux auteurs est au moins ]>ien spécieuse el
bien futile, pour ne pas dire plus.
' Queritur a multis quare pronomina gentis
Tautuui formantur pluralibus a {;enitivis.
Hujus causa rei sit significatio, nainque
GeiiLcm significant que multos continet in se.
Sed qidd obest gentiic sui pronoiuen habere,
Cuni sit utrobi(iue numeri dominans utriusquc ?
Hoc respondemus quod sil dubitatio causa ,
Nain dicendo suas ncscis cujus numeri sit.
Dkere vel poteris quod pluralis genitivus
Sumitur a primo, quocii-ca non liabet illud,
Vel respectum quoniam sic sive relatum.
{Grécisme, ms. li-jliâ, fol. 27 v°. )
CAPUT VIII. — DK \ \^\\\U). 77
CAPIIT OCTAVUM.
l)K VRlîBO; l)I- PRETERITO ET SUP1^0;
DK FORMATIONE PERSONARUM.
Verba^ primo conjugalionis formant pretoritiim pf rlectum - a
secunda porsona prcscntis indicalivi niodi, rcmota s, et ad-
dita vi, ut (imas, (inuiri-^. |)reter ista : cnho, cubas, cubui; crepo,
crêpas, crepui; domo, domas, domui; do, das, dedi ; frico , fncas ,
ft'icui; lavo , lavas, lavi; mico, micas, vuctu; ncco, nccas, nccui ;
nexo, nexas, nexui; plico, plicas, phcui; sono, sonas, sonui; seco,
secas, secîii; sio, slas, sleti; sono, sonas, sonm; tono, tonui, et vclo,
vetas, vctui.
Et notandum quod mien, micas componitur cum preposilio-
nibus et facit preteritum in ui : immico,as, m; et cmico, ui; prê-
ter cum hac preposilione di, cum qua facit an, ut dimico, avi.
— Plico compositum cum nominibus facit preteritum in avi,
ut duplico, as, avi, et muUipUco, as, avt; compositum vero cum
' L'auteur de celte {jrammairo ne donne pas plus la définition du vcriic qu'il
n'a donné celle du piononi. — Cf. Priscien, I, i; Mil, i. — Tlunot , p. i7(')
et suiv.
Verba notant agorc atquc pati, cum quando modisque,
Sed sine casa; nomcn habet de verbere verbum.
nu» mpaa dus cies gura jngatio dû
Accidit huic ge te mo spe fi con perso numerusquc;
Substrahit bec sensus , vox incongrua vel usus.
de
Signât agcns, palicns, ncutrum, coniniuncqno ponens.
(Priscianus mdrificatus , v. -o---i).)
' (11. Priscien, IX, vi, 3î2-3(').
' Prima dat as, avi; vi ttim facit; isl;i retraxi :
po no das xo ro vo stas en no co to to co bo no.
Cre do do ne mi ju sto , plico, fri so ne ve la se eu to
{ Prinnanux meirijtcntus , v. 785 cl 78(1.)
78 GAPUT VIII. — DE VERBO.
preposilionil)us facil in 7ii , ut implico, cas, cui; prêter rum
istis duabus re et sub, ciini (juibus facit in avi, ut rcjdico, avi;
supplîco^, avi.
Vcrba secunde conjugationis- desinentia in heo faciunt pre-
teritum in ui, ut haheo, ut, et sorbeo, ui: dicitur etiam sorbo,
sorb'is, sorbsi, tertie conjugationis; prêter ywèeo quod hcÀijussi
Desinentia in ceo faciunt pretcritum in ui, ut docco, ui, et
noceo, ui; prêter ista : luceo, luxi; lugeo, luxi;nmlcco, mulsi; pol-
lucco, polluxi.
Desinentia in deo faciunt preteritum in ui, ut candco, ui; prê-
ter habentia ar sillabam , vel vocalem naturaliter longani , ante
Fol. 7/1 v". deo, que faciunt in si, ut ardeo, arsi, et rideo, risi; || prêter stri-
deo, des, di (dicitur etiam strido, dis, di, tertie conjugationis);
et prêter habentia i vel c brèves ante deo, que faciunt di , ut
indeo, vuli, et sedeo , sedi; et prêter duplicantia preteritum, que
faciunt in di, ut mordeo, momordi; pendeo , pependi ; spondeo, spo-
pondi; tondeo , totondi. — Prandeo facit prandi, vel pransus sum;
audeo, ausus sum; gaudeo, gavisus sum.
Desinentia in geo faciunt preteritum in ui, ut egco, ui, et
vigeo, ui; prêter habentia r vel / ante geo, que faciunt in si, ut
algeo, alsi, et tergeo, tersi (dicitur etiam tcrgo, tcrgis, tertie con-
jugationis); et prêter habentia diptongum vel vocalem natura-
liter longam anie geo, que faciunt inxt, ut augco, auxi, et lugeo,
luxi, el frigeo , frixi (^dicilur etiam frigo, frigis, tertie conjuga-
tionis).
Desinens in gueo unum lalinum invenitur. cum suis compo-
sitis, que faciunt preteritum in ui, ut langueo, langui, et pre-
languco , prelangui.
In peo faciunt preteritum in ui, ut iorpeo, iorpm, et lepeo,
teput.
In queo faciunt preteritum in m, ut liqueo, licui: prêter tor-
' Cl. Doctrinal, t'" [i.irl., v. (185-710.
- Cf. Priscien, I\. viii, i\, '10-57. — Doctrinal, i'' p;irl., v. 711-772.
GAPUT VIII. — DE VEHBO. 1\)
(7Meo quotl (acit m sv, (Miin suis cctmposilis. iit lonpico, lursi . et
retorquco , irlorsi.
In tco fnciiinl |)reterilinn in ai, ut lulco, nilui; puleo, putui.
In vco laciuiil [)rL'(oriliim in vi, ut caveo, cavi , et conmvco,
fom»y/ (dicitur eliani connivo, ns, ri, Icrlie conju};alionis).
In ko faciunt pretoriturn in lui, ut rnlleo, lui, et mlro, lui;
prêter habcntia / junctuni cum aliqua consonantc, que faciunl
in vi, ui Jleo , Jlevi ; — leo, levi. (juod non est in usu in simpli-
citate,sed in compositione, facil in ri, ut delco, dcleri; — olco
in siniplicitate, cuin duobus suis ronipositis, facit prcterilnin in
ui et in cri, ut olco, oies, olevi vel ohu: reilolco, les, lui vel leri:
(ulolco, les, lui vel Icvi ; aliter vero compositum facit tantuni
in vi, ut iiiolco, lan, cl abolco, Icvi.
In meo faciunt prelerilum in ui, ut tinico, ui, et Inmco , ui.
In nco faciunt prelerituni in ui. iil tciico , ui: prêter nco, ucs,
quod facit »m, et mnneo, quod, ad diiïerentiani liujus uoininis
manus, manui, facit mansi; in compositione vero, quando re-
tinet n, facit in si, ut remanco, si, et pcrmaneo, si; (piando vero
niutatur a in /, facit in ni, ut emineo, emi nui, cl imminco, nui.
In reo faciunt preteritum in rui, ut cnreo, rui, et mcreo, rui.
Va iiolandum quod mcrco, quando stat pro dolore, caret prele-
rito et snpino et habet primani longam; (juando slat pro meri-
lare, habet utrumque, ut mcreo, rui, rilum, et balx'l priinani
brevem ', unde versus :
Dal merttum viereo meniique cnrenlia nullo.
Mereo datjletum, prcteriloque caret;
et |)reter licrco, quod facit liesi.
In SCO faciunt preteritum in ui, utincenseo, sui , ol flcnsco,sui.
Verba tcrtie conjugationis- desinentia in ho faciunt preteri-
' rimilo versus. . . pretcriloque carel?» ninnqiie ilnns lo inanusnil 1^)'l()•^
Datmerco, merui; mœstits sum mœrco jlenli.
{Doctrinal, i" |)iirl. , v. idh.)
- Cf. Priscicii, \, i-iv, i-Aç).
80 GAPUT VIII. — DE VEHBO.
luni in l)i , ul lnboJ)Un, et lamho, lambi; prelcT liahentia vocaleni
naturaliler longam ante bo, (juo laclunt m psi, ut scribo, psi, et
Il iiuho, psi; prêter composita a cubo, que faciunl in ui, ut in-
cubo, incubui (dicitur etiani incubo, incubas, prime conjugatio-
nis). Et est notandiini quod cubo, bas, compositum cum qualibet
prepositione, reperitur in prima et in tertia conjugatione, ut
incumbo, bis, bui, et incumbo, bas, but, [et servat idem prete-
ritum ^]; prêter cum dis, cum qua est tantum tertie, uidiscumbo,
bis, bui.
Desinentia in co habentia n ante co abiciunt » et, o mutata
in /, faciunt preteritum in ci, ut vinco, vici; habentia vocalem
naturaliter longam ante co faciunt preteritum in xi, ut dico,
dixi, et duco, duxi; prêter ico quod facit ici; habentia s ante co
faciunt in vi, ut pasco, pavi ; quiesco, quievi. De quibus exci-
piuntur : commisco , xi ; compesco, cm; dispesco, cm; disco, dulici;
glisco, glisci; posco, poposci; parco quod facit peperci vel parsi : in
60 quod iacit parsi non habet parsum^.
In do desinentia mutant o in i et faciunt preteritum in di. ut
pando, pandi, et scando, scandi; prêter habentia i vel u ante n,
que abiciunt n, et faciunt preteritum in di, ut fundo, fudi, et
scindo, scidi. — Divido ïac'û divisi; prêter habentia vocalem na-
turaliter longam ante do,q\ie faciunt in si, ut ïudo, km, et ledo,
ksi. [Cedo^ duplicat s et facit cessi.] Quedam geminant ])rete-
ritum in principio, ut cndo, cecidi; pendo, pependi; tondo, totondi;
tendo, tetcndi, et composila a do, das, que geminant preteritum
in fine, ut credo, crcdidi; reddo, reddidi. — Et est notandum
quod do, das, compositum cum polisillabis integris manentibus
in compositione, remanet in prima conjugatione, ut wmoM^o,
das, dedi, et circumdo, das, dedi; et aliter compositum transit ad
tertiam conjugationem, ut credo, dis, dtdi, et perdo, dis, didi.
In go faciunt preteritum in xi, ut jungo,junxi, et cmgo, cinxi;
1 Ms. i5ZiG2.
2 rin eo quod. . . parsiinr^ monqiii^ dans le manuscrit i5469.
3 Ms. 15/^62.
CAPUT VIII. — l)K \i:r,l5(>. Hl
prêter fl^Oj cgi, ai fv(Uii>-o , frefri : itingo, teti/ri : piuiiro \ pupugi \A
punxi: pango , pepigi , vol panxi, rel pegi :
Dicta paiixisti siquando tu cecintstt ;
Dicta pejristi si ffiir for.ian pcpitlisti '' ;
et prêter habenlia /• anle gi). (jiic laciiint in si. ut nicrgo , mcrsi,
ot lergo, (ersi. De quil)iis excipiuntur romposita a rf/|o. que fa-
oiunt in xi, ut dingo, gis, (Jirrxi , et pcrgo, penrxi. — Lcgo, in
sua siniplicitate et in conipositione facit gi, ut pericgo, pcrlegi;
prêter in istis tribus compositis : dillgo, lexi; negligo, glexi; in-
telligo, intellexi.
In po tlesinentia laciutit prclciiluni m jisi. ut repo, repsi, et
carpo, carpsi; prêter liabentia c brovem ante po que faciunt in
m , ul strepo, pui, et obstrepo, pui : rampo vero facit rupi.
In qiio faciunt preteritum in xi, ut coquo, coxi. et decoquo,
(kcoxi; prêter liiiquo qu(»(l farit Itqui.
In to faciunt preteritum in ut, ut mcto, messui, et sterto, ster-
tui; prêter ista : verto, verti; peto, petivi vel petit; nexo, nccto, nexi
vel nexui; viillo, misi; pectn, pexui vel pcxi; plecto, plexi. Sisto
' Preterito duplici duo siguificat : slimulando
htngo facit pupuffi ; putvri piinctis numerando.
( noctriiial, 1 " part. , v. 8/io et 84 1 . )
•j"
Piin , aiimulitns , pupii/ri ; piinrlis iiiimcrans dabo ;m»xi.
(Prisritinus mctrificatti.i . v. 8a 4. )
Tliiirot, p. 2 11, romarquc que Pierre Riga donne aussi ces loruies différentes
des formes anciennes. Cependant on trouve punxi dans Diomède.
- Ms. 1 !)/i69. — On trouve des vers semblables :
Preteritum triplicat et scitsuui paiigo : pacisci
Dut pepiffi; panxi dat canins; jungere pegi.
(Doctrinal, i" |)arl..v. 83; cl 838.)
go
Pan , panxi, pe/fi, pepigi : caiio , jiiii|;o , pacisror.
{l'riseianus meirifieaivs , v. 8 a .'t.)
C
82 GAPUT Vm. — DE VERBO.
non habet preterituni, sed niutuatur a sto vol a .statuo et facil
steti vel statut; unde dictum est :
Sido, sisto,fcro , lolh , fcrio , J'uno , ccrno
Gaudent non propriis sed preteritis .nlienis\
In vo desinentia faciunt preterituni in vi , ut sotvo, solvi;
Koi. 75 v°. volvo, voJri; prêter j[ connivo-, xi vel vi; vivo cum suis rompositis
omnibus facil in xt, vivo, vixi, elrevivo, revixi.
In Jo desinentia faciunt preteritu m in ni, ut colo,colui, eimalo.
malui; ])reteT fallu, fefclli; pcllo, pepiili; psallo, psalli; tollo , siis-
tuli; vello, velli vel vulsi; revello, revulsi; in compositione facit
in si, ut avello, avulsi : invenitur tamen avelli. Cello in sinipli-
citate non est muitum in usu, et facit cellixel culi; in composi-
tione facit in culi, ut perccllo^, perculi. Invenitur etiam exceUco,
les, secunde conjugationis.
In mo desinentia faciunt preteritum in ui, ut gemo, mui;
prêter emo, emi, et premo , pressi ; et prêter habentia vocalem
naturaliter longam ante mo, que faciunt in psi, ut como , compsi ,
promo, prompsi.
' Ces vers se retrouvent plus loin, ch. xvi.
Dat sisto statut , si transeat , atqne slatiitum ,
Sed si sit neutralc, steti, nuHum([uo supinum.
{Doctrinal, 1" part., v. 886 et 887.)
Aio, sisto , fcro , ferio , funo , cemo, tollo
Sumunt preteritum, sumunt aliunde supinum.
Et cum prediclis sido potes addere si vis.
(Gréchme, ms. 14745, fol. 45 r°.)
Le manuscrit i5i33, fol. 109, donne celte variante pour le dernier vers:
Et cum prediclis sum [tu] potes addere si vis.
- « CoJHUt'eo, quod etiara connivo secundum tertiam prolulenint veteres, prœte-
ritum latn in vi qnam in xi habiiit. Ninnius Crassus, in X\III Iliados : Nam non
connivi oculos ego deinde sopore. Turpilius vero in Paralerusa : Dum ego connixi
somno , hic sibi prospexit vigilans virginem. Calvus connivere infinitum secundum
tertiam conjugationoin, correpta penultima protulit : Cum gravis ingenli connivere
pupula somno. n (Priscien, IX, vm, ia.)
^ nPercello quoque perculi, ei ex cello vel excelleo, exculi, vel, ut alii, excellui ,
quorum simplex in usu non est. n ( Priscien , X, vi, 35.)
CAPUT \ III. — l>K \ KHI'.o. Hli
In ntt laciiinl |>i'('l(;nliiiii m vi . iil .s7//(>. sin : sIoviki , sinirt:
prêter tenipno (jiiod lacil It'injisi, cl |)reler hahentia /;• vel o antc
no, que faciunl m m. ni ifiijno, ij^otui; poiio, posiil ; el cornposifa
a cano, rnnis, u( cniicmo, coiicuiiu: preciiio, pircinui: cano , ninis,
in sim|)licilat(' facil cecmi. Lino^ voro facil Uvi mA Uni: soA . ni
ait Priscianus, facit Icvi, el supinnin Ulum. liln.
In ro iaciunt j^retcriluni in ri, ut sera, seri vol snui: jneler
curro, cucurri; gero, ifessi; iniirn, inuri, vel iuimsi: uro, nssi: —
fiiiv non habet preteritum, sod nmlnalnr ab insanio ol facil in-
sanui. — Et nolanduni quod scrn, romposilum rnm islis duabus
pre])Ositionibus in et cum, facit in ni et in ri , nt insero, inscrui
et inscri: conaern, conscrui cf conscvi. [Ahler- coniposiluni facit in
ni, ut dissero, (lisaorui , ot desero, dcserui. [
In w'desinenlia faciunt pretenlum in r/, vil nrccsso, arrcssiri:
lacesso. lacesstvi: prêter capesso. pessi; facesso, rrssi : riso, vist.
Pi)iso ïàcil pi nsui: cujus snj)inum est pistuni , pi.slii , nnde nonien
verbale hic pistor, hujus pisiorm.
In xo desinnntia faciunt |)reterilnm in ni, ut lexo, ni; nexo, ui.
Desinnnfia in cio habentia a anie cio mutant a in e et. ab-
jecta 0, faciunt in ci. ut facin, feci, jacio, jeci. Et notanduni
quod facio e[ jacio, coniposita cum prej)Ositionibus, mutant a
in ^ ut inficw , infect, et ndicio, adjeci. Jacio' vero conipositum
cum ])repositione desinente in vocalem débet habere duo ii in
' «Lino, livi, vel mnfifis difforonti.T causa ad nomen Livi , levi , quod a Iro qiio-
que simplici nascilur, (|uoil in nsu non ost. . . Veliislissinii tainen eliani Uni in
preterito prolulisse inveniiinlur.i (Priscipn, X, vu, 3K nt 3f).)
- Ms. ibliG-2.
' La rédaction de co qui concerne les verbes en so est laulive et ininlelligibte
dans le manuscrit de Laon; j'ai pris celle du manuscrit iSiGa.
^ L'orthographe des composés de jacio a été l'ohjel de nombreuses discussions.
Cf. Daus(|nius, Anliriui novique Latii ()rlhograp)nca , t. Il, p. .'5, lôfi, nyo : à
cette dcrnièro page, la règle de notre granmiaire est ainsi fornmléo : •xlleiicio
duobus H et prinngonii verl)i ratio postulat et compositiu'.i'. . . i — ^L Benoisl
[Œuvre» de \irgile, 2' édit., t. 1, liarlietto, i^f7(>, p. lAviii), qui traite assez
longuement cette question, n'a rien donné de particulier pour ce qui ronrenu» les
composés de jacio, quand la préposition se lormino par une voyelle.
84 CAPUT VIII. — DP. VERBO.
presenti et in illis que sequuntiir presens : rejicio, rejeci. — Dc-
sinentia in clo habenlia / anle cio fariuiit prelcritiim in oci, ni.
nspicio, aspexi; conspicio, conspcxi; prêter adicio, adjeci , elclicio,
pjicui.
In dio faciunt preteritum in di , ut fodio , fodi.
\n gio facinnt preterittini in gi, \\[ fugw,fugi.
In pio faciunt preteritum in pi, ut capio, cepi | et' cnpw,ccpi,
quod non est in usu]; ])reter cupio quod facit cupivi vel ciipii;
rapio, raput; sapio, sapui, vel snpivi, vel sapii
In qiiio unum invenifur quod debcret facere inquto, inqiiis,
inquit : [quo] utiniur tantum in tertia persona, scilicet inquit.
In tio geminant s in preterito ut quatio, quassi, et conculio,
concussi.
In uo faciunt preteritum in ui, ut ncuo, ami, et nrgiio, argui;
\)reter fuo , Jluxi . et struo, struxi: et pluo quo, cum deberet fa-
cere plui , pluisti , pluit, utimur tantum in tertia persona et dici-
mus pluit.
Fol -0 1 . In aJio faciunt preteritum m xi, ut traho, || traxi.
In eho faciunt jjreteritum in xi, ut veho, vexi.
[In fine'-] notandum est quod pario, paris apud antiquos •'
erat quarte conjugationis, unde dictum est;
Ova parire soJel \genus ' pennis cotidecoratum ] ;
apud modernes est tertie conjugationis. In compositione vero
transit ad quartam conjugationem, et quando componitur cum
prepositione, rémanente sola vocali, facit preteritum in w , ut
' Ms. 1 5/162.
- Ms. i5û62.
■■' Ici encore les expressions apud antiquos. . . apud modernos pourraient in-
duire en erreur, si on ne savait pas que ce passage est, comme tout le reste de ce
chapitre, emprunté à Priscien : ffin rio unum inveni, pm-io, pepo-i. \ etustissimi
tamen et secundum quartam conjugationem hoc protuHsse inveniuntur. Ennius :
Ova parire solet genus pennis condecoratum. Sed Terentius in Adelphis : Neque pa-
rère jamdiu hœc per œtatem potest. . .v (X, 11, 8.) — Priscien revient sur cette
remarque à plusieurs reprises dans les livres VIII et IX.
^ Ms. iT^iBa.
GAPUT Vlll. — DK VHRUO. 85
apcno, (ijjcrui, et coopeno, coopcnil; aliter vcro coin|)osilmii l'acil
111/7, lit coinpeno, rompon: iritorii), irpi'ri.
Verha (juarle^ cnnju{ja(i(iiiis loriniml prchTitimi a scciiiKla
persona presonlls liidlcalivi iiiodi, remola s el nddila ri. iil nu-
dio, is, ivi; j)rc(er isla lumvio, liaiisi : aimino, cumpsi; sancio,
sanjci; fukio,fulst; sepio, scpsi; sairlo, snrsi: ptrcio, farst; raucio,
rausi; venio, vciii; scnlio, sens! vol scnsiri-; lûitcio, vinxi.
Habenlia |)reteriliim iii hi , addila Ittiii, laciiiiil siipinnm in
lum, ut btbi, hihilnm; hinihi , Inndnium.
Facienlia |)re(eri(iini in ci iimlant /in lum, ni vici, riclum , et
convici , coiiriclniii: prclcr hahenlia a anic cm, qne ninlanl cio in
etum, u( fucin , jiuium , picw, picliini. — Ihsco o( posro non l»a-
hent su pin uni.
Hec siinl illa verlia aciiva que careni supinis cl [trclerilis pas-
.sivoruni
3 .
liespuo , Unqno , tiniet , disco , posco meluocpœ
El luo , ciun reiiKo ; siiiiu/ /iddiliir nr'jct et tDiibil.
Facienfia preleritum in r/i mutant di in siim, ut l'itli, m«w,
et scandi, scansum; prêter vorba secundo conjujjationis {jenii-
nanfia preteriliini, (jue mutant deo in sum, ni mnrdeo, vior.sinn,
et spondco, sponsum; prolcr vcrha Icrtie (,'onjii»jalioiiis jrenii-
nantia |)reteritum, qne iimlanf du in .suin, nt cado, c/(siim. Q[\q-
dam geminant s, ui fidi, Jissum el fodi, fossiim; scidi, scissiim et
sedi, sessiiin.
Do, dds, ciini suis compositis, lacil ni lum, ul dcdi , dulum;
rcddidi, rcddUum; uhacondi , dilum vol mm; Icmlo facit Icnsum M'A
' CI", l'riscieii, X, ix, ^i<)-.57. — Doctriiwl, i'" part., v. 891-91 .^.
■■' l'i'clor a vin sa fui sar far c liau s v s , qnarlii clal ivi.
(Prisciaiius melrificatus , v. 8/i3.)
" Lo iiiamiscrit i.")/»6a ne doiini' pas ces vers (qui ne se Iroiivcnl iraillciiis ni
dans le Docliinal ni dans le Grécisme) : la liste de ses verhfs est liifTi'renle : fniDihi»,
compexcD , disci) , posco, metuo, tiincu, renuo, rcspuo, salaffo el urijeo.n
86 GAPUT Mil. — DE VERBO.
lentum. — Edo in simplicilale facit eswm; in (•oni[)Osilione facit
cstum, ut comcdo, comestum. Tumh, in composilione aminitwel
facit contusum.
Fat'ientia preteritum in gi mutant gi in tum, ut letri, lectum,
et egi, actum [prêter^ habentia a ante n, que ahiciunl n, ut
frango , fmctum]. — Et est sciendum quod, quamvis mutent a
in i in presenti, in compositione laraen retinent ij)sum n in su-
pino, ut confringa, conjractum, et contingo, contaclum. — [Fugio-
facit fugitum. ]
Facientia preteritum inpnnutant pi mptum, ut rupi, ruptum,
et corrupi, corruplum. Habentia a unie pio mutant pio m pium,
ut rapio, raptum, et capio, caplum.
Facientia preteritum inti mutant li in sum, ut verti, versum,
et converti, conversum. Slo, stas, cum omnibus suis compositis,
facit in tum, ut steti, statum, et constiti, constitum.
Facientia preteritum in // pauci inveniuntur, et ista faciunt
supinum in sum, ut f allô , fefelli , falsum ; excello, exculi, excelsum;
percello, perculi, percuhum ; pello , pepuli, pulsutn; solo, sali, sal-
sum; pello, pepuli, pulsum. — Fero, iuli , facit latum; psallo caret
supino.
[Facientia^ preteritum in qui mutant qui in ctum, ut reliqui,
relictum, et dereliqui, derelictum.]
Facientia preteritum in m/ mutant mi in tum, et interponitur
p causa euphonie, ut emi, emptum, ei percmi , percmptum.
Facientia preteritum in ni mutant i in tiwi, ut veni, ventum;
cano mutât o in tum: cano, cecini, cantum. In compositione facit
concentum, succenium.
Facientia preteritum in r/ mutant ri in sum, ut cucurri, cur-
sum. — Pario, cum suis comj)ositis, facit in tum, ut pario, par-
tum: comperio, compertum. Et est notandum quod pario, paris*.
^ Ms. loi'iBa.
- Ibidem.
^ Ibidem.
* Cf. note ;5, p. S/i.
CAPUT VIII. — l)i: Vl'IUU). H7
apiul antiques erat qiiaric ((inju^'ahoms cl ÏM\ehal parilum : oiui
mrire noient; apiul nos csl (anfiini lerllc. ni ttcqncunl parère.
Facienlia preloriliiin in 5/mulanl m \i\siim, ul mcrsi , mersiim ,
et tersi, tersum; prêter hec : liausi, hauslum; (fcssi , ^eHlum; m-
dulsi, mduUum vel iitduisum; \mnlsi\ niultum vel muisum; vsst,
nstiim; lorsi, torsunt vel torlum:^ mitto, misi , {jeniinat s et facil
missuni. — Prêter verba quarte coiijufjationis habenlia / vel r
ante si, que mutant si in tum, ut faisi, fullum , vX farsl,Jarium;
et prêter liabentia p ante si (pie niulaiil st in Inm, ni scripsi,
scnptum : ^)reiev aimhio , campsi , quod lacit e(niipsuni'~.
Facienlia'* preleritnni in r/ mutant xi m clam, ut dti.ii, duc-
tum, et di.vi,diclum: [»reler habenlia i ante ii, que abiciunt n, ut
minxi, miclum. et pinxi, pictum. De quiJjus excipiunlnr isia :
cmxi, cmctum; vnixi, vmctum; tinxi , tinctum; prêter h[i\:Jîexi,
jlexum; jluxi, Jluxum.
In fine '* dicit Priscianus (juod jxirco, cuni ïiicil pepcrri , caret
supino; sed quando facity^^nst habet supinum jt^arsMm, su.
Facientia preterilum in ri mutant vi in tum, ut nmavi, amn- Fol. 70 v'
tum; prêter adolevi, adultum; agnovi, agnitum; cogtiovi, cogmLum;
lavi, lautum vel lotum; favi, fautum; pavi, pastum; sero, sévi, sa-
' Ms. 15/163.
- «fcnnsM»n;undo camor, cansovis.-i (Ms. iSAGa.) — (j.Freiiiid, dans son Grand
Dictionnaire de la langue latine, donne Canao, Causonis, pcul-èlro de campsa, sur-
nom romain, pour dc-signor une pei-sonne conlrefuile. — Le supin cainpstim ne se
trouve pas dans Priscien (\, i\, ô-i); Pierre Ilélie donne une seconde l'orme de
parlait : <^Cninl)io , campsi, sorunduni Cliarisium, pro quo liodie uluntui' cainhui.-i
(Ms. n° tx dei'Arsenal, Delles-Lelircs latines.) — Alexandre de Villedicu donne une
autre forme de parfait, mais n'indique pas de supin :
Haurio , sa^pio , scnlio , si; vi cambio vel psi.
(Doctrinal, impart., v. S99.) — Ce mot, d'origine Iwrbare.a élé très employé
au moyen âge, lui et ses dérivés. <f Cambiste: agent de change, banquier; cange,
[cambinm), échange; cangier, échanger; cangeur, changeur, bancjuicr.i Cl. Du
pin. Glossaire de l'ancien droit français.
^ Cf. Priscien, IX, x, 5:5.
* (fin fme. . . parsum, su" Mian(|ue dans le manuscrit i.5/i()->. Ce passage res-
semble fort à une interpolation, et n'est pas à sa place. Mais on lit dans le inann
scrit loAfifî : vLiiceo cl pelluceo carent supinis.n
88 CAPUT VIII. — DE VERBO.
tiim: salio, snlivi vcl salul, saltum; sepelivi , sepulinm; soho, solvi,
fioliitiim: e( volvo, volvl, rolutiim: \vr71eo, vciuvi, vonim^].
Facienlia preleritum in ui mutant ui In i et addifa tum fariiinl
suninura, ut domni, (lomiuim ; habui , hahilwn, qI posui, postlum.
De verbis prime conju^ationis exci\Auntur is[a: fricui,Jrictum;
necui, nectum vel necatum; aecui, sectwn. — Mtco et phco carent
supino. — De verbis secunde conjugationis excipiuntur ista :
censui, cemum; docui, doctiim; miscui, mixtum; pavi, pastum; tmui,
tcntum; patui, pastum; lorrui , tostum. — De verbis tertie conju-
gationis excipiuntur ista : alui, altiim; rnlut, cultum; consului,
consultum; molo, niolui, mohtuni; occuln, occuliu, occullum; ra-
pui, raptum; texo, texi, textum. — Desinentia in iio mutant uo
in tum, ut acuo, acutum. — Habentia r ante iii mutant ui in
tum, ut aperio. aperui, apertum. — Ruo. in simplicitate. facit ru-
tum; in compositione facit oruium etcUrulum.
[Prima- persona non formatur. — Secunda persona pre-
sentis indicativi modi formatur a prima persona hoc modo : in
> Ms. i5i69.
- Toiito la fin de ce chapitre, inspirée par le 8" et le g' livre de Priscien,
manque dans le manuscrit de Laon et ne se trouve que dans le manuscrit
i5462 (toi. 167 v°, 1" col.; i58 r", 1" col.). Toutefois l'auteur n'a traité que les
règles générales de la formation des temps et des personnes; il a laissé de côté
les nombreuses exceptions énumérées par Priscien. — Alexandre n'a pas abordé
ce sujet.
De formatione temporum verhi (rubr.).
Declinata movent quodam capiit , altéra finem ,
Vcrbum principium. nindium, Gnem quoque mutât.
Prescns dat rectum, cujus primum munus actum
Preteritum retiiiPt perfectiim quaque movetur,
Cœdo , cecidi ; porrigo , rexi : pandoquc . pandi.
Plusquam perfectum perfecti motibus ibit.
Principium quoque presentis servabo ftituro:
Non Ipiiet liée uorma cimi sit donans eo quarta.
As aut is fit ab o; sed eo vci io dat s ex o.
A fer o,fcrg; ah edo, es, dat sincopa; de l'o/o ètveys:
0 fit e; tnliilur /; is subditur. ey facit i, vis.
Sincopa dal/ert, volt; o fit u dum profcrimus vitlt.
Huic plurale dat is, voinmus dans n facit ex i.
0 finis fit in uni: sic corijnga bina creabunt.
Tertia dat rfliqua: tamen imporinm voln ne sit
CAPLIT Mil. — l)H VERBO. 89
nrima conjugalionc o iiiiilaiiii- m as. iil aiiK) . timds: m scciiiida
coiijiijjalione o iimliilni' m .s, ul ilocro, dnccs. In (orlia coiijiijfa-
lioiic. 0 iiiulatur in is, ii( l('i>o, lefjlx; si vcro clesiiiil m lo, <>
iniilalur in s, ulfacio, facis. lu ([«larta conjujfalioiie. o imilaliir
m s, ul (ludio, audis; si dcsinil m co, co iiiulaliir m is, ul co. is
elqueo, quis. — Terlia |)crsona foruialur a secuuda. niulala .s-
in t, ul amas, amal. — Prima |)ersona pliiralis l'ormalur a Icilia
singularis, remola t et addila mus, ut mnnt , nmnmus. — Sccuiula
|)luralis formalur a secunda singularis, remota s et interposila lis,
ut amas, amatis. — Terlia persoua pluralis formalur a lerlia
singularis, in prima el in secunda conjugatione, interposila n,
ut nmat, amant; clocet, docent. In tertia et in (|uarla conjugatione,
tertia persona l'ormatur a prima, o in nnt, ut logo, kirunt; audto.
au dm II t.
Prima j)crsona pretcrili impcrfccti l'ormatur a secunda per-
sona prescntis ' indicativi modi, in prima et secunda et (piarta
conjugatione, remota s et addita bam, ul amas, amaham: docos,
doceham; co, is, ibam. In terlia et quarla conjugatione non de-
sinentibus in eo, formalur a prima persona presenlis indicativi
modi, muleta o in e et addita bam, ut lego, legebam; audio, au-
diebam. — Secunda persona formalur a [)rima, m m s, ul ania-
bam, amahas. — Tertia persona formalur a secunda, .s- m t, ut
amabas, amabal. — Prima persona pluralis forniahir a prima
Kipiivocum, siibjiiiirlivuin vini suscipi( fjiis.
Optaiis rt jung-oiis reUcim\x\e, vclum\\u' dat nv ii>.
Es ab edo d fugat no concidat, cque dal r\ ci/.
Terlia persona facta esl juncta t secundo.
Quod nisi eonrideret « in / moverc decereL
Tertia plurale priscunique dal alque fuluruni.
Et que dal jjersona prior, corrupla secunda
(lorrnpluni dat , ul este vol cslo, vol esse vol vssem,
lleynn sum dans, ey facit u, faeil /i » et i deniil.
Fac, die , due ol fer ne cnncidat apocopatur.
{ Prisciamis metrifcatus . Iil>. \ , v. 760-78/1.)
' «Est quaîdam cojriialio prinscnlis quidom lompoi'i.s mm prjclorilo imporl'eclo
et lutiiro; pr.Tloriti vorn perfecti riini pliisipiani iiorleclo. . . ^ (i'risciei), \lll.
v,r,,.)
90 CAPUT Mil. — DE VF.RBO.
singularis, addita us. ul (imabnm. atnabamus. — Secunda ner-
sona pliiralis formatur a secunda singularis, inlcrposila ti, ut
aniabas, amabatis. — Tertia ])ersona plnralis formatur a tertia
singularis, interposita n, ut amabal, amabanl.
Prima persona futuri indicativi modi formalur a .secunda
persona presentis, remota s et addita bo, m prima et secunda
et quarta conjugatione, in desinentibus in co, ut doces, ihcebo:
eo, is, ibo^. . . in prima, in secunda et quarla conjugatione in
desinentibus in eo, formatur a prima persona singularis, si fu-
turus desinit in bo, o in is, ut nmabo, amabis; si desinit in am,
ani mutatur in es, ut legam, Icges. — Tertia formatur a secunda,
s in t, ut amabis, amabit. — Prima persona pluralis formatur
a tertia singularis, remota t et addita mus, ui aniabit, amab'mus.
— Secunda persona formatur a secunda singularis, interposita
ti, ut leges, legetis. — Tertia persona pluralis formatur a tertia
singularis, interposita n, ut leget, legent : in desinentibus in bo,
formatur a prima persona, o in uni, ut amabo, amabunt.
Secunda persona imperativi formatur a secunda persona pre-
sentis indicativi modi, remota s, ut amas, ama; in tertia conju-
gatione, remota S;, et im e, ut legis,lege. — Tertia persona im-
perativi formatur a prima indicativi modi : in prima conjugatione ,
0 in et, ut amo, amet; in reliquis o in at, ut lego, légat. — Prima
persona pluralis formatur a tertia singularis remota t et addita
mus, ut amel, amemus. — Secunda persona pluralis formatur a
secunda singularis, addita te, ut ama, amate; in tertia, c in i,
et addita te, ut lege, legite. — Tertia persona pluralis formatur
a tertia singularis, interposita n, ut amet, ament.
Secunda persona Jiituri formatur a secunda persona impera-
tivi modi, e in i et addita to, ut lege, legito. — Tertia persona
est similis secundo pluralis imperativi. — Secunda persona
^ Ici le copiste a évidemment sauté quelques lignes, qu'on peut restituer ainsi,
par suite d'une ressemblance des mots: «In tertia et in quai'ta conjugatione, non
desinentibus in eo, formatur a prima persona presentis, mutata o in am, ut lego,
egam; nudio, audiam. — Secunda persona. . . » [La suite dans le texte.)
CAPUT Vlll. — DE VEUBO. 91
|)liir;ilis fornialur a seciiiula sinjjularis, adtlita le. ni (iiitalu,
nmalole. — Terfia jiersona |iliiralis iin|ieralivi niodi l'oniialiii' a
terlia pluralis presentis iiidicadvi iiiodi, ni amaiiL nmanlo.
Prima oplativi forniattir a seciinda imperalivi, addila rem,
nlama, amavem. — StH-iinda Iniiiiatiir a |iriiiia, m in s, clc.
Prima liiluri lormaliira prima prcsonlis indicativi modi, lioc
modo: in prmia conjuijahone, o m cm, ul amo , nmem; in reli-
([uis, 0 in fl/«, ul /f^-o, h'gam. — Secunda persona formalur a
prima, m m s, otc.
Prima | prescnlis] snl)|unc(ivi csl similisprimc fnlnri.
Pretcritum im|)erl'ecUim est similc o[)tativo.
Infinitivus formatur a secunda imperativi, addila rc, ni ama,
amure.
Prima persona' preterili perfecli formalur a secunda per-
sona [prcsenlis indicativi J, reniola s et addila vi, ul amas,
amavi. — Terlia, remota .s et addila vit. — Secunda preleriti
perfecli indicativi modi formatur a |)rima. addila sli , ul aman,
(imaristi ; [secunda pliiralis] lit amavisli.s. — Terlia |)ers(tna pln-
ralis formatur a [)riiiia singularis, i in e et addila runt vel i-e. ni
amavi, amaverunl vel amavere.
Prima persona preterili plusquam perfecti indicativi modi
formatur a suo preterito, / in e et addila ram, ut ainact fit ama-
veram. — Secunda. m in -s-. — Terlia, m in /. — Prnna per-
sona pluralis formatur a terlia singularis, remota t el adtlila
mus, ut amaveral, amaveramus. — Secunda persona ])iuralis
formatur a terlia singularis, addita /s, ut amaveral , amavcratis.
— Terlia persona [)luralis formatur a terlia singularis, inler-
[)0sita n, ul amaverat fit amaverant.
Prima persona preleriti perfecli et pluscjuam perfecli o])lalivi
modi formatur a prima persona preterili perfecti, addila s et
' Cette rèjjlo, loiil à fuil incomplète, no s'explique pas ici, après le lony dé-
veloppement dont la iormalion du pariait a été l'objol précédemment, à moins
que toutes ces règles sur la Iormalion générale des temps et des pi>rsonncs ne
soient pas du même auteur (ce qui semble probable), el qu'elles ne soient une
interpolation dans le manuscrit ir)A62.
92 CAPUT Vm. — DE VERBO.
sem, ut amavi fil amavissem. — Secunda fornialur n ])riiiia,m
in s. — Terlia a seciincla, s \\\ t. — IVima j)luralis fornialur a
tcrtia singularis, reniota / el addita mus, ul amavisscl fit ama-
vissemus. — Secunda pluralis [formatur] a tertia singularis,
addita is, ut amavisscl fit amavissetis. — Tertia persona pluralis
fornialur a tertia singularis, interposita n, ul rmiavissel, amavissent.
Prima persona preteriti perfecti subjunclivi formatur a prima
persona preteriti perfecti indicativi modi, i in c, et addita rim,
ut amavi fit amaverim. — Secunda a prima, m in s. — Tertia
a secunda, s in ^ — Prima persona pluralis, a terlia singula-
ris, remota t, et addita îniis, ut amaverU, amaverimus. ■ — Se-
cunda a tertia singularis, addita is. — Tertia pluralis a terlia
singularis, n interposita, ut amaverit, amaverint.
Preteritum plusquam perfeclum subjunclivi^ [formalur a
preterito perfeclo], remota rim et addita ro, ut amaverim, ama-
vero. — Secunda j)ersona, o in s. — Tertia, a secunda, s in t.
— Prima pluralis formalur a tertia singularis, remota t et ad-
dita mus, ut amaverit, amaverimus. — Secunda ])luralis, a terlia
singularis, addita is. — Tertia pluralis, a tertia singularis, in-
terposita w.
Preteritum perfectum et plusquam perfectum infinitivi for-
matur a preterito jierfecto et plusquam perfecto optativi, re-
mota m, ut amavissem, amavisse.
Passivum formatur ab activo. — Si activum desinil in o, ad-
ditur )% ut amo, amor; amaho, amahor. Si desinil in mus, s in r,
ut amamus, amamiir, etc. Si desinil in m, m in r, ut amabam,
amahar; el si desinil in / litteram, addilur ^<r, ut amal, amalur;
amant, amantur.
' tIq subjunclivo modo futurum prœlerili porl'ocli serval consonanlos, ut dixi,
dixero. . . Habet aflliiilalem cum pncsenti fiiliinim, qiiod pra-seiis nioclimn est.
inter prœterituiii imperfectuin et fiiluiam; cimi pi'a;torito vero porfoclo plus([iiam
perfeclum : quia incertum siguifical lemporis spatium. Cum igilur in aliis modis
prœsentis, sicut diclum est, coiisonanles serval i'uturum, iii sulijunctivo pra-lerili
perfecti regulam sequilur, ostendens cum eo quoque se liahere jura alliiiilalis.7?
(Priscien, Vllt, xi, ii5, ttr.)
CAPUT Vni. — DE VERBO. 93
Secunda [pcrsona] passivi rormaliir a scciiiida aciivi, inler-
nosila /•/. iil nnuis, aiiitins; rcniota s et addila re, iil amas,
tiiuarc. — In lorlia coiijii|jalione, i in <\ intcrposila rt et ad-
dita s (a*/c), ul /e^/, legeris vel lejrovc. — Si desiiiil in bis, i imi-
tatur in c, el inferposila n. iil atnnhis, anuibens.
Secunda [)luralis forniatur a secunda sin<i[ularis aciivi indica-
tivi iiiodi, ns in viini, ul amans, amamtni.
Secunda iiuperalivi formatur a secunda luliin iMi[)eralivi
aciivi, ul iiDKito, amalor.
Verbuni iuliniluni rornialur al) uifiuilivo aclivo. c m i, ul
amavc, amai-i; m tertia conju<^'alicuic, reniota rc, et e m i , légère,
legi
94 GAPUT I\. — DE P.E METRICA.
CAPUT NONUM.
DE RE METRICA.
Très sunt pedes quibus utimur in nostris carminibus^ : sci-
licetdactilus et trocheus et anapestus-.
Dacfilus constat ex tribus sillabis : ex iina longa, et duabus
brevibus, ut nndio.
Spondeus constat ex duabus longis sillabis, ut aiidis.
Trocheus constat ex duabus sillabis, ex prima longa, et ex
ultima brevi, ut audit.
Dactilus, in exametro carminé, ubirpie potest stare, nisi in
sexto pede; || spondeus ubique stare potest, nisi in quinto pede :
et trocheus tantum stat in fine.
^ Ce traité de métrique est très curieux, mais il n'est pas complet. H y manque
entre autres la théorie des créments, qui se trouve dans le Doclrinal :
Qui rectos superant, obliquos cresc.ei'e dicas.
Cf. Thurot, p. iai et suiv. — Il n'a, du reste, aucune ressemblance avec celui
d'Alexandre.
- Au xn° siècle, Paul le Camaldule disait (nis. n''75i7 do la Bibliolh. nat. ,
fol. 3i v°) : tr Pedes. . . sunt centum xxiiii. Moderni tamen non utuntur nisi
tribus pediljus, dactilo, spondeo et trocbeo.55 (Cf. Thurot, p. lilto.) Bède a com-
posé un traité De arte metrica, qui occupe les feuillets 1-22 du manuscrit n" Sgf)
de Valenciennes (ix° siècle), et qui a été publié dans le tome I des Œuvres de
Bède (Cologne, 1612). Sander l'attribue à tort à Milon de Sainl-Amand. — Le
manuscrit ^6^1 do Laou [m-k" vélin, 38 feuillets, ix"^ siècle) renferme un dia-
logue sur la métrique, intitulé : Reiraclatio reciproce interrogaimm et respominnis
de pedum regulis, que M. Ravaisson suppose à tort être le même que celui du
manuscrit de Valenciennes. {Cnlalogue général des manuscrits des bibliothèques pu-
GAPUT I\. — DE RE METRICA. «.):>
Umlo (liclum csl :
Se.rtiim ' spcrnc prdrm , si su mis daclile scdein :
Quinlum spondrus fufriat ; slatfinc Iroclieiis.
bliques des départements, l. I, p. 968.) En voici la (ablo ries matières inscrite an
folio 1 r" :
I. Do (lyrridieo sivo dibraclin.
II. Do spondeo.
III. Do iambo.
IV. Do trnrlioo.
V. Do tribrarho, sivo br.irliisyllaho qui opijjnomiis appollalur.
VI. Do iiuilosso vol trimacro qui ol aporlius dicitiir.
VII. Do aii.iposlo.
VIII. Do daclilo.
IX. Do ampliibracho, qui inosito.s ap|iollaliir.
X. Do ainpliiniacro , qui rroticus iliciliii-.
XI. Do barrhio.
XII. Do palimbaccbio.
XIII. Do procoloiismalico.
XIV. Do (lisporidoo.
XV. De diiambo.
XVI. De ditrotheo.
XVII. Do aiilispasto.
XVIII. De clioriambo.
XIX. Do ioiiico minore.
X.X. Do ionico majore qui appollatur lomus.
XXI. De paeono i.
XXII. Do pœone 11.
XXXIII. Do pœone ni.
XXIV. De pœone iv.
XXV. Do opitrito I.
XXVI. Do opitrito n.
XXVII. De opitrito m.
.XXVIII. De opitrito iv.
11 est bon de remarquer qne ce dialogue nVsl que le développement de la pre-
mière partie du chapitre xvi, livre I, des Originos dlsiilore do Sévillo, qui,
avant Paul le Camuldule, avait indicjué les cent vingl-qnalre espèces de pieds :
ffPedes antem omnes cxxiiii sunt : disyllabi quatuor; trisyllabi viii; letrasyl-
labi XVI ; penlasyllabi xxxii; hexasyllabi mv. Usque ad iv aulem syllabas, pedesdi-
cuntur; reliquœ sizyjjiœ dicuntur. . . r — Alexandre reconnaît six espèces de pieds :
le dactyle, le spondée, le trochée, l'anapeste, riambe et le tribraqiie. {Doctrinal,
3' part., V. 13-1 5.)
' Ces vers ne sont pas empruntés au Doctrinal, où on lil :
Versibus liexamctris semper débet pedo poiii
Dactylns in quinlo ; sextum nunquam rotiiiebit.
In pedibus primis Iiiinr spondœumvo locabis,
Omnes spondœo doiiarc potos nisi quintum.
Sedes nnlla dalur prœtorquani sexia Irochœo.
{Doctrinal, 3' pari., v. ai-ïS.)
96 CAPUT IX. — dp: ue metriga.
Tamcn spondciis ponilur pro daclilo in quiiilo pede, ut in
hoc exemplo Lucani :
Allus cesorum pavit cruor ' arnientorum.
Alii quoque pedes in nostris carminibus reperiuntur, scili-
cet: proceleusmaticus , ut in hoc Virgilii :
Herent" parietibus scale, postesque subipsos.
et anapestus, ut in hoc exemplo VirgiHi :
Fiuviorum * rex Eridanus , camposcpie per omnes.
Litterarurn alie sunt vocales, alie consonantes.
Vocales sunt quinque, scilicet a, e, i, o, u; relique sunt con-
sonantes.
Consonantium alie sunt semivocales , alie mute. — Semi-
vocales sunt sex, scilicet /;, m, n, r, s, x. — Novem sunt
mute, scilicet b, c, d, g, k, q, p, i'^ etf.
Ex vocalibus quatuor fiunt diptongi, scilicet au et eu, œ el
œ : due quarum ex toto proferuntur et toto scribuntur, scilicet
au et eu: au, ut aucho; eu, ut eunuchus; alie due ex parte pro-
feruntur, ex parte ^ scribuntur, scilicet œ et œ : œ, ut niusœ; œ,
ut fœnum.
Item i vel u positum in principio sillabe, alia vocali se-
quente, accipitur pro consonante, ut Juno, et Venus; — i vero,
positum inter duas vocales nafuraliter vim suam servantes, ac-
cipitur pro duplici consonante, ut maior, Troin : quod fallit in
hoc nomine tenuia.
X quoque est duplex consonans.
' Lucaiu, I, 899.
- Enéide, II, iiia.
■' Virgiie, Géorgiques , l , 689.
'' Voyez plus haut, cli. i, p. 8. — Le manuscrit 1 5/163 ajoute : aot u conso-
nans. 75 — Cf. Doch'inal, 3' pari., v. 38-4 1.
'" Au lieu (le exporte scribuntur, le njanuscrit lô/ifia porte ex parle lacenlur.
CAPUT l\. — DE \\K METI\ICA. 97
Item in iis duahus diclionibus cuiK liuir, vonic.'iitilxis a {jeni-
tivis liahfMifibus / duplireni consonanlciu. i liiialis est duplex
consonans. Oiiod lalllt in hoc pronomlnc ci, (piod dividitur
causa dilTerentie oi interjectionis.
Similiter, in liujusniodi vocativis Gui . I^ei , Ponipei , i (inalis
est duplex ("ousouans.
Item in hujusinodi dictionibus dii et diis [//- vel ce\, ullima
vocalium IVe(|uontissinie abicitiir de iiietro in scansione, ni in
hoc exemple Ovidii Epistolarum :
Dii^ prcco)- a nohis oiiicn roiinvele sinLstvum.
In scansione dicimus : l)i precor.
Item (le et pro composite rum hoc advoibio imlc , nna voca-
lium quando(|ue abicitur de melr»» in scansione, u( in liiis
ex'cmplis Virgilii :
Expcnar'; lu deinde juhcto certct Aminlas.
Proiiide ' tona elor/itio . sn/ilum tibi , inc/uc tiinoris.
Item (le composila cum hoc veibd sum, es, est, setjuenle vo-
cali, una vocalium quandoqne abicitur de métro in scansione,
ut in hoc exemplo Lucani :
Non'' deest prnlaU) jejunns veiiditor auro.
Similiter in hiis dictionibus deliinc et deiiiceps, una vocalium
abicitur de métro in scansione, ut in hoc exem|tlu .luvenalis:
Deltinc ' clamove pari concunilin-, et mec tc/i.
* «rllem in biijusraodi dalivis eut, huic. . . n (Ms. tfj'iGîî.)
* Ms. i5^(Î3.
•* Ovide , /i'/>i/r(?.s , vin, 'uj. — CI. Duchinat, o' pari., v. 4", <'l -'i.'J.
* Virfjile, Ejfl. v, 1 5.
^ Virgile, Enéide, Xi, 3«;i
" Pharsale, IV, 97.
' Satire», xv, 03.
08 CAPUT IX. — DR RE METRICA.
et in Oralio :
Bed(le\ âge, que deinceps riststi. Vibidtus dvm . . .
Item in hujusmodi diclionibus : suadeo, suades ; sucsco , stœlus,
V positum post s frequentissime abicitur de métro in scansione,
ut in hoc exemplo Ovidii :
Qiiam " mnlc persuades vtinam hene cogère passes.
In scansione dicimus : Qunm maie persades.
Item si aliqua diclio desinat in vocalem, et sequens dictio
incipiat a vocali, prima vncalis abicitur de melro in scansione,
lit in hoc exemplo Juvenabs :
Semper^ ego auditor lantum, nnnquamne reponam?
fn scansione (Hcinms : scmper eg nuditor.
Fol. 77 v°. Item si aliqua dictio |[ desinit in m et sequens dictio incipiat
a vocali, m cumsua vocali fréquenter abicitur de métro in scan-
sione, ut in hoc exemplo Oratii :
Omnibus ' Jioc vitium est cantoribus inter amicos :
in scansione dicimus : Omnibus hoc viti est.
Iterti si aliqua sillaba superliabuntlat in fine metri, in voca-
lem vel in m. desinens, ipsa vocalis vel m cum sua vocali abici-
tur de métro in scansione, et maxime si sequens versus incipiat
a vocali , ut in hoc exemplo Virgilii :
Inseritur'' vero ex fétu micis arbutus horrida ,
Et stériles pîatani malos gessere valentes.
' Satires, II, viii, 80.
* Ovide, Épîlrcs, xvii, i85. — Cf. Doclrinal, 3" part., v. /17 el ^8.
^ Satires, i, 1. — Alexandre interdit VéMsion. {Doctrinal , S" pari., v. 5ù, 55 et
875-877.) Cf. Thurol, p. /i64.
'' Satires, I, m, 1.
^ Géorgiques, II, G9 et 70. — M. Quiclierat cite encore trois antres exemples où
Virgile a mis à la fin de Yhypermètre d'autres mots qnei-e et que : Géorgiques, III,
GAPUT l\. — DV. \\V. MF/nue, \. 99
et ;ilil)i :
/!«/' (lulcis viusti Vntcnno dcrarjuit hiiiiinrriii
El fo/ns iiiidnin caJidn drspinnut tiheiio.
Et notaiidiim (juod liii|u.sino{|i versus iixTinuln apjx'lljmtur.
Item .s- posila lu fine dictionis (|ii;m(l(i(ju<' al)i(Mliir do iiiclio
iii scansionc <'l niavinic si s<'(|in'ns dirtio inci|nat a V(t('ali,ul
in lior exeniplo \ irgdii :
Inter ' se coisse viros et discernerefeiro.
In scansione dicitur: mtcr sr roisse nr et ili.scrntcre.
Item .s .posita in principio dictionis (jnando([ue abicitiir sola
de niotro in scansione. n( in hoc ('\cni|)lo Ijicani :
Tfirga ' sedeiit cvchrn iiutriihis ihsiiiiclu smnrnjrdo.
In scansione dicilnr manijrdo.
I\hç^\ Enéide, \II, i()o ot ti37. {Traité df vcrsificulitin lalihe, ii" imUL, p. ."{71.)
— M. BonoisI, dans son t''(lilinn Ho \ ir{jilf\ ilonno du piiMnior virs lo Inxio sui-
vant, d'nprÔK joift co)Tcclion du manuscrit )ledicfux :
Insrrilur vern et nurix nrl/uliiit iinrritln/eln.
Ce vers cesso alors d'tHro liypornuMro. — Hoyno, on 17H8, donnaii di'ji'i ce toxlt>,
d'après la 1"^ main du Medicewi.
' Géorfjiijiws , I, 395, 'if)(>. — La varianto ralidn. . . ahimo nosl pas indiqiiôo
dans les ôdilions do Virjjile, qui toiilos donnoni Irepidi {nu tepidi). . . alirni.
- Enéide, XII, 709. Collo remarquo ost d'autant plus curieuse qu'ollo porto sur
nn texte très contesté. Les meillonros éditions do Vir{{ile donnent cernere, que l'on
trouve souvent dans le sons de decprnere. (Cf. Dictionnaire do Fround. )Hoynodonne
à ce sujet une noie importante : «•Moniorabilo exomplum iiic versus prodil liluo-
rum in manifoslam corruptolaui conspirauliuni : . . . logitur onini in Homano
juxia ac ^lodiceo, et in coteris Pioriaiiis o| in Heinsianis omnibus. . . rims cl dc-
rernereferro. IJnus oral Pioriaruis, a (pio aboral et, quod et Gotli. socuiidus i{jno-
rabat cumaliis. . . Soqmmtur codirrmi vitium odd. voit., (pianlum video, omnos,
oxcoptis iis qu;e ox R<jnalii recensioiie Venetiis profecl;c, in quibus et cernere. Hoc
eliam recte G. Fabricius repcliit, bincque alii. Auctoritalem lacoret jani por se salis
raagnam ratio poolica. Sod cernere eliam firmal Sencca, Ep. lviii, luni (juinli-
lianus ol Priscianns, . . . ^ elc.
' Pharsak\ X , 1 :> 1 .
100 OAPUT 1\. — DE RE METRICA.
Ileiiî sill;il)a (|iiaiidor]u<' dlvidilur in scansione, ni in lioc
excmj)lo Ovitlii :
Nuttc^ qiioquc se saho pcrsolvcnda michi.
In scnnsionc dicitur pcrsaJûcnâa michi.
Ilcni sillaba brevis (jnaiidoque |)onitnr pro longa, et maxime
illa que statira ponitur post duos pcdes, ut in hiis exempHs
Ovidii :
Mittil ' Ipermneslra de loi modo frairihus uni.
Et ^ qna tu bihcris linc ego parte hibam.
Sillaba vero longa rarissime ponitur pro brcvi, ut in bocex('m])lo
Oralii :
Vade \ vale ; cave ne titubes, mamlataque frangas.
Très quoque improprietates in uno carminé reperiunlur, ut
in biis excmplis Ovidii :
Eunjtidosque'' lolcs alr/uc inmni Alcidc. '
Castori*' Amicleo et Amicleo Polluci.
Sillabarum alia prima, alia média, alia ultima.
Prima sillaba octo modis cognoscitur: posilione, dipfongo,
compositione, exemple, vocali ante vocalem aliam, derivalione,
régula et prepositione.
I. Positione^ cognoscitur prima sillaba, ut arma. Positio est
' Epkres, vi, 7^.
^ Ibid., XIV, 1.
" Amores, I, iv. Sa. — C'est la Ihéorio de Paul ot d'autres au xii" siècle. —
Cf. Alexandre, Doctrinal, 3" part., v. 858 et suiv. — C'est ce qu'on appelait alors
la césure (extasis). — Cf. Thurot, p, 4/i8 et suiv. — Ce système n'a pas prévalu
dans les temps modernes.
* EpUres , I, xiii, 19.
^ Epures, IX, 1.33.
* Ibid., VIII, 71.
' Voir sur la quanlité par position (confusion de la quantité de la voyelle et de
celle de la syllabe) : Thurot, p. Aig-ifîi, et un remarquable article du même
auteur «sur l'emploi des mots Q-éaei, posiiione , en prosodie. n (Revue de philologie,
CAPUT i\. — i)K \\y: MT/rr.icv. loi
i|iiaiiil() (lue consonanles seqiiunluraliiiuani voculcm, v»! ciKlcin
j^einiiiala. vrl ali<|iia duplex coiisoiiaiis, ut annd , tt-llits, a.n.s.
fraui: et ubi<[U<' positio est ibi sillal)a loiijja csl. Taïucn li(jiii(la
|>osita post inulain tacit prored<Mit«Mii sillabam loii{;ani esso coin-
iiiuiiein. si natuialili'r lïieril l)r('vis. ni iii \ irjjilio :
Dispiciunt ' clause tciiebris cl carcere ceco.
et in Lucano :
ItUeren ' Phebo gclidas pe lien te Icnchids.
Liquide'^ sunt duo, scilicet/ et r, cl ipiidiini addiiiil /// v[ n , (pn^
quan(lo([ue faciunt precedentem sillabam esse coiiiinunein si tia-
luialilcr fuerit brcvis. ut iii hoc exemplo inagisirali :
Condicta ' gaza polo saccos vacuate
Gazaniin
et alibi sillaba producilur ali(juando, ali(piando brcvialur.
II. Diptonijo cognoscitur prima sillaba, ut «wr/zo,- et ubicum-
que diplonjjus est ibi sillaba lunga est, || nisi coiiiponalur cuiii Fol. 78
diolione incipiente a vocali, [ul •' preuru clpreuslus, ut iii Vir-
Slipitibm " duris agitur , sudibusve preustts. ]
III. Coniposilione^ cognoscilur prima sillaba. \i[ ji()n();s\a)in-
ponalur cuni ]}rc, ihcMHius pvcpôuo cl non prcpono; Irm) si corn-
I. IV, janvior 1H80, cl Prosodie latine, iHH'2, p. i .'{o-i .iH.) La iiolion vraie de I.i
qiianlil par posilioii se trouve dans l'riscieii, II, 11, i;î, i3. — Cf. Doctrinal,
y part., V. 58-03.
' Enéide, M, 7.3/4.
- Pharsale, II, .3 9 6.
' Cf. Doctrinal, S' part., v. 89 et Ito.
^ J'ignore l'origine de celte citation. Ici polo est employé roiiime spondée, tandis
que, d'après les règles prosodirpies ordinaires, c'est un ïambe.
' Ms. iSiOa, — Cf. Doclnnnl, :V part., v. .f)()-.j8.
» Enéide, Vil, 3d/i.
' es. Doctrinal , 3' part., v. 80- 8/).
10:> CAITT l\. — I)K RE METUICA.
poualur cimi pcr, dicimus perlq'o et won perlëfro. Et nota (|uod
luilla sillaba coirnosriliir coinjjosilioiio, iiisi sil j)C'iiiihiiDa vol
possil lieri; (jiic poslea, cognoscitur accenlu protluclo vol cor-
repio.
\\. Exemplo cogiioscitiir prima sill;il);i. ut a tp ut,' in hoc
cxemplo Oratii :
Hiimano ' capiti cerviceiti pictor cf/itiitaïu.
V. Vocali - ante vocaleni cognoscitur prima sillaba, ut pius.
Vocalis ante aliam vocalem in latinis dictionibus ubique bre-
viatur, prêter in Jio, fis, verbo. in quo producitur, nisi r se-
qiiatur ad c, ni fiercm \e\fieri, in quibus brcviatur. Prêter aer,
in quo producitur. In grecis quoque dictionibus quandoque
producitur, ut neciis; quandoque breviatur, ut YUos.
VI. Derivatione-' cognoscitur prima sillaba, ut a dono, do-
uas, hoc donum, hujus dont: unde talis datur régula: Quanta
fuerit prima sillaba primitivi, tanta débet esse ejus derivativi.
Quod fallit in istis: voce, lege, sede . regç, vires, staturus, ne-
quam, jocnndus, secius, oportunus, tegida, lalrina, liumeo, ehgia,
régula, Yialia , que, quamvis veniant a brevibus, tamen produ-
cuntur. — [E contrario* fallit in istis: dicax, duce, lucerna, va-
dum, aruspex, acerhus, arista, soporo, noio, nato, lilidus, ovo,
fides et omasmn, que, quamvis veniant a longis, breviantur.j
VII. Régula^ cognoscitur prima sillaba. que talis est: Omne
preterituni disillabum producit primam sillabam. ut legi.; prêter
ista : bibi, fidi, sidi, dedi, steti, tuli, et babentia vocalem ante
aliam vocalem, ut rni.fui, que breviantur. — Item omne pre-
^ Art poélkjui' , 1 .
- Ci. Doclriiud , 3' pari., v. i38-i'i().
•'' Cl". DoclriiHil, 3^ part., v. 7i-7<i-
* Ms. i546fî.
'•> Alexandre iloune dos règles pltis intiiibreiises el plus coniplèles : Doctrinal,
'.V parl.,v. i55-/i2.ô.
GAPUT I\. — DK !IE METRICA. 10:i
leriluui geminatum corripil [)rliuaiii sillabain, ut mordvu, mo-
mordl.i'i sjiomleo, spopoitdi. — Celoroiiiiu prelcriloniiu laiila est
prima sillaba pirleiili quanta est sui pi-csenlis. Quod lallit m
isùs : gemo , gemui , posui cl cocgi , (\iu\ (jiiaiiivls vciuaiit a longis,
lamon breviantur. — E contrario l'allit in \si\s : pepen \ reppcri.
reiudu que, qiiannis veniant a brevibus, tanien prodiicnnlnr.
lleni onnR' supinuin disillabuni produrit priniain siHabani,
ut lusum, prêter ilum, quilum, cilum , silum, lilum,datum, stalum,
satum, ralum einolum- in compositionc, (juando o mutalur in i,
y\{ cognhum et aijmlnm , (\v\(i breviantur. — Item ^quanta est
|)rima sillaba prelcrili, tanta est eorum que sequuntur preteri-
1,1,1,. — lieni (piailla est prima sillaba prcscnlis , laiila i;st
eorum que sequuntur presens, siservetur littcratiira.
VIII. Prepositione cognoscitur prima sillaba, unde talis da-
(iir régula : Omnis prepositio fere tanta est in compositione
(planta est j)er se. Fcve dictum est propter ista : ah, ad, oh, m
et Huh, que in conqiosilione cum boc \erho " jacio , jacis, in tri-
sillabis sunt communes, in ceteris sillabiset ultra producuntur.
De et pre ubique ^ producuntur, nisi componantur cum dic-
tione incipiente a vocali, ut dcalho ci preuro, que breviantur.
Il L)i iibi(jLie j)roducitur, nisi in dirimo et disortus. — Re F..1. 7s v'
ubicjue breviatur, ut in reicio; non [aiilcnij in rcfcrl quaiido
stat proprodest,et in istis tribus preterilis repi.reppcri cl rellidi,
in quibus producitur. — Pro ubique jjioducitur nisi in istis :
propero^\ protimis, pronepos, procclla, profugus, prophcln, profa-
num, profundum, proj'atus, profnsus, projcdo, profeslm, procura.
' Ce n'est pas la quanlilé classique: ce mot est à ajouter à la liste (li> ceux (jue
donne Thuiot, p. hZ^.— Cf. Doctrinal, 3' part., v. Hô-i-ji.
* nolum. . . rt/jfwilum manque dans le manuscrit i5/iGiî.
3 ffltem quanta est prima sillaba preterili . . . siservcturlilterahuan manque dans
le manuscrit 1 ô/iGa.
■' Il faut alors ('crire : aliicio , atUcio, obicm, imcio, subicw.
■ Cf. />oc/rjHa/, 3° part., V. GG-(k).
'* Celte quantité n'est pas celle des auteurs classiques. Ce mot est àiijnuler à la
liste donnée par Thtu-ot, p. 'i33.
104 CAPCT I\. — DE \\E METIUCA.
profileor, proficiscor, cl nisi coiiipoiuUiir cum dirlioiic iiicipiente
a vocali, ul proinbco.
Media sillaba scplem raodiscognoscitur : position(',di{)longo,
vocali ante altcram vocalem, excmplo, accentu produclo vcl
correpto, diminutionc et régula.
I. Positione cognoscitur média sillaba, ut Melclhis; et ubi-
ruraque est positio, ibi sillaba longa est.
II. Diptongo cognoscitur média sdlaba, ut Ceraunia, et ubi-
cumque diptongus est, ibi sillaba longa est.
III. Vocali^ ante vocalem cognoscitur média sillaba, ut
gloria. Vocalis ante vocalem alteram, in latinis dictionibus,
corripitur, prêter genitivos nominum seu pronominum in ius
desinentes, ut illius et istins, in quibus î indifferenter ponitur.
De quibus excipitur alius, in quo semper producitur, et alterms,
quod semper breviatur: et prêter genitivos et dativos quinte
(leclinationis habentes e puram ante /, ut (lies, dlei, in quibus e
producitur; et prêter quedam que cognoscuntur accentu pro-
ducto, ut Medea, Chorea. — In grecisquoque dictionibus quan-
doque producitur, ut Eous, (juandoque breviatur, ut Ylios.
IV. Exemplo cognoscitur média sillal)a, ul pecuma in boc
exemplo Oratii :
Et genus " el Jorinnm regiiia Pecunia donat.
V. Accentu producto cognoscitur média silhhn , ul forluna ,
accentu correpto.ut tabula.
VI. Diminutione cognoscitur média sillaba, ut J'orlunarum ,
remota runi, fit forluna; et tabularnm, remota mm. fit labula.
Et est sciendum ([uod nulla sillaba diminutione cognoscitur nisi
' Cf. Doctrinal, 3" pail., v. i3H-]5o.
- Epilres, 1, vi, '^-j.
GAPUT IX. — DE \\E METRICA. 105
sit nenultima vel possil <vssc; (HH' poslea cognoscitur acroiilii
jtrotlucto vol rorrcplo.
VII. Régula' cognoscitur raedia sillaba: uiulo talis dalur ré-
gula : Habentia r/ante bilis, ul amahilis; a unie biiluin, ul UnUinui-
Indum; a ante hundum, ul vilabundum; a anle cens, ut liurda-
ceus; a ante cw/j/m, ut cenacidum; a anle nicntum, [liarmnmenluni;
in quibus illud ti producilur. — Ilcin c ante culam diniinutivis,
ul (liecula et l'uJpecuhi, producilur. — llem i anle biiliun, ul
vcslibulum; i anle bundiis, ul juribundus; i anle bilia, ul docibdts;
i ante monium, ut patrimonium ; i ante dus, ut aveclicim; i anle
culus vel ante ada, in diniinutivis, ul ig)dcidus el navicula , (\ug
brevianlur. — Ilcm liabenlia i in junctura comitosilionis, ut
vcrsificator , cl ante polens, corripiunt illud i; \)TClev libiccn , in (pio
illud / producilur. — Item sumentia cia vel tudo, et habentia i
ante cia vel tudo, corripiunt illud /, ul jusliliael forliludo ; prêter
vnlitudo, in (juo producilur illud t. — Verbalia' in en desi-
nenlia || venicntia a verbis prime vel quarte conjugalionis, ul Foi. 71J r-
levamen, lenimen, et venientia a verbis tertie conjugalionis in uo,
ut acumen, producunt penullimam; sed venientia a verbis se-
cunde conjugalionis, ul do(unicn,cl a verbis lerlie conjugalionis
in HO non dcsinenlibus, ul legimm, rcgimen, corripiuiil penul-
limam. — liera nomina in dis desinentia. a nominibus deri-
vata, ul juvenilis et senilis, producunt penullimam: \)rclov pnrdis ,
inquo breviatur:sed adverbia seu |)arlicipialia a verbis derivala
corripiunt peiuiiliiiiam, ulferldis, pcstilts.
Ultima sillaba cognoscitur uno modo : unde lalis dalur ré-
gula : Desinentia m ^ a linaleni producunt sillabam, ut «///m;
' Los rèfjles données par Alexandre {Doctrinal, 3° pari., v. [ts6-6ln ) sonlbeaii-
coup plus précises el plus complètes. L'uiitiiii ilf c cliapilre n'a Irailé cpie les
principales.
- aVerbaiia in ch desinenlia. . . corripiuiil pi'niilluiiam.'» — Ce passajjo est 1res
alléré dans le manuscrit de Laou :ji^ l'ai rectifié à r^iidc du mnnnscril i.'j/iOa.
•^ Cf. Doctrinal, 3° part., v. (Jùiî-fi^o.
106 CAPL'T IX. — DE RE METRICA.
prêter ista : quia cl jmla advcrbium; et casus babentia, ut vir-
Ijuhi et CntiUna, quorum finalis brevialur. De casualibus exci-
[uuulur ablalivi, — et vocalivi venientesa noniinalivis productis,
ut Enea; et monosillaba , ut w/ [/<]', quorum finalis j)rodu-
citur; et prêter greca seu barbara, ut manna, pascha, allcluia;
et nomina elementorum ut a et k; et numeralia desinenda in
ginta^ ut triginla et quadraginta : quorum finalis indiflerenter
ponitur.
Monosillaba- in e desinentia producunt finalem sillabam,
ut me, te, se; prêter que pro et; ve pro vel; ne pro an; et sillabi-
cata adjectione, ut pte, que breviantur. — Polisillaba in c bre-
viantur, ut mare et omne, prêter in fine diplongata, ut ?7mse, et
greca in fine acuto accentu prolata, ut Libie, Agathe; et prêter
ablativum quinte declinationis, ut die, tum suis corapositis, ut
hodie, et unuin tertie declinationis, quod estfame^; et quosdam
ablativos grecos, ut Aristotele etErmogene; et vocativos venientes
a nominativis productis, ut Atride; et verba secunde conjuga-
tionis, imperativi modi et singularis numeri, ut doce; et ad-
verbia venientia ab adjectivis secunde declinationis, mutata o
in e, ut docte et pulcre : quorum finalis pi-oducitur. — De ad-
verbiis excipiuntur bene et maie, que breviantur. Fere aX ferme
indifferenter ponuntur et secundum quosdam producuntur*.
In i desinentia^ finalem producunt sillabam, ut legi; prêter
mihi, ubi, sibi, ubi, ibi, quorum finales indifferenter ponuntur;
et prêter nisi et quasi; et dativos et vocativos Grecorum, ut
Palladi et Filidi, quorum finalis breviatur.
Monosillaba*' desinentia in o producuntur, ut do, sto. —
' Versificatores /( pro iiiillo reputarunt.
{Ductiiiial, 3" partie, v. ig. )
' Cf. Doctrinal, 3" paiL, v. G5o-()G7.
^ Longum poiic/rtmc, f[Uoiiiamyrtwc(' di'dit anto.
( Ibidem , \ . G 54 . )
* Ne, nisicum dobil nn, pio(luc._/('r»ic(juo,/e)'C(HK'.
{lUdem, V. 666.)
^ Iliidcm , v. ()68-670.
'' Ibidem, v. 671-67/1.
GAPUT I\. — DK HE MKTRIGA. 107
Polisillaba in o dcsinenlia linalem liabont iiulifTcrciiler, iil Icgo
elamo; pra'ter dativos cl ahialivos .sonmdc dctliiiatioiiis , ni
domino et magislro, quorum liiialis producilur : de (|uibus exci-
piuntur gerundia, ut amando cl le/rcndo, quorum liiialis iiidillc-
rcnter j)onilur;ct prêter adverbia similia dativis secunde decli-
nalionis, ut ianto ol quanto, quorum finalis ])roducitur : de
<piibus excipiunlur sero, modo, cilo, (piorum linalis iiidillereiiler
ponitur.
In u ^ desinentia finalem producunt sillabam, ut cornu.
In /'-^ littcram desinentia finalem rorri|)iunt sillabam, u(
anmud; prêter sol et /*//, et barbara seu greca [in-' cl sillabam],
ut Michacl et Gabriel, || quorum finalis producitur. l'oi 7;) v
In n' lilteram desinentia finalem producunt sillabam, ul
Tilan et Peau; \ircicr au , forsan , forsitan , in et tenue n ciim suis
romj)osilis, ut allamen , vcrumtamcn , et corripientia pcnultimam
crcscentis genitivi, ut nomen, nominis, et carmen, carminis, que
breviantur; et quedam greca, ut Ilion, quorum finalis bre-
viatur.
In r'^ lilteram desinentia (inalem corripiunl sillabam, ul
pater; prêter monosillaba in ar. ut lar et par; et prêter cwr et
fur; aer, etlier,ver et crater, cpiorum finalis producitur. — (iom-
posita nb hoc noraine par finalem habenl indiiïc renier, ul scpai-
et dispar.
In as^ desinentia finalem producunt sillabam, ul piclas, ma-
jcslas; prêter greca terminanlia genitivum in dis^ ut Pallas, Pal-
ladis; et greca ])luralia, ut Troas, (juorum finalis breviatur.
In es"^ desinentia finalem producunt sillabam, ut Joce*; prêter
' /'prodiida tliitur. exci'|ilio iiiill;i |>.ir;iliir.
{Doctriiml, 3" pari. . v. 675.)
- Ibidem, v. Gbii-dyo.
■' Ms. 15469.
* Doctrinal, 3" pari., v. OS/i-Oqo.
' Ibidem, v. Ggi-Oyj.
" Ibidem , v. 698-700.
" Ibidem, v. 701-71 i .
108 CAPUT IX. — DE RE METRIGA.
pênes et es, verbum substanlivum ; et greca pluralia, ut Naïades;
cl corripientia ])onulliiiiam crescentis genitivi, ul limes, limilis,
et (lives, divilis, quorum liiialis breviatur. — De corripieutibus
|)enultimam crescentis genitivi excipiuntur ista : abies, paries,
Ceres et pes, quorum finalis producitur. — Comj)Osila ab hoc
nomme pes finalem habcnt indifférer) 1er, ut hlpes et tripes.
In is^ desinentia finalem corripiunt silbd)am, ut patiis et
ignis; prêter velis et audis cum suis conjugatis; et producentia
pcnultimam crescentis genitivi, ut Samnis, Samnitis; et plurales
casus, ut omnis et votis; et monosillaba, ut vis cum suis com-
positis, ut quamvis: quorum finalis producitur. — De mono-
siilabis excipiuntur ista: is, quis, mis, lis, bis, que breviantur.
In os~ desinentia finalem producunt sillabam, ut dominos;
prêter os, ossis; compos et impos; et greca, ut IlUos, quorum
finales breviantur.
In us^ desinentia finalem corripiunt sillabam, ut dominus;
prêter monosillaba, ut mus; et producentia penultimam cres-
centis genitivi, ut tellus, tcUuris, et virliis , virtutis ; et prêter geni-
tivos quarte declinationis singularis numeri; prêter nominatives
et accusativos et vocativos jjlurales ejusdem declinationis, ut
manus; et quedam greca, quorum genitivus terminatur in odis,
ul melampus, odis; et in fine diptongata, ut Olisseus, quorum
finalis producitur.
In c* iitteram desinentia finalem producunt sillabam, ut sic;
prêter lac, nec, donec etfac, quorum finalis breviatur; prêter hic
et hoc que finalem habent indifferenter.
In b, J^, g, m, p, t breviantur, nisi sincopa vel diptongus
vel positio interveniat : posilio, ut leguiit; diplongus, ut haudet
«Mf; sincopa, ut amat pro amavit.
' Doctrinal, 3" pari., v. 713-718.
^ Ibidem, v. 719-722.
' Ibidem, v. 728-729.
^ Ibidem, v. 679-080.
'•' Ibidem, v. 076-678.
CAPUT X. - DE RIIYTIIMICO DICT AMINE. 10')
CAPIIT DECIMIIM'.
DK nilYTIlMlCO DICTAMINE.
Ad- liabendam rithmiri didamliiis nolitiam, primo vidcn-
dum est quid sit ridimus et ex qiiot sillabis distinclio conslare
debeaf, et ex quot dislinclionibus clausula sit, et ubi sit obser-
vanda consonanlia.
Rilbiiius II est consonans paritas sillabarmn sid) certo numéro Fol. 80 r
comprehensarum. — Distinclio débet constare ex (pialiior sil-
labis ad minus, et ex xvi^ ad plus. — Ex quatuor ad minus, ut
in lioc exemplo :
0 Maria ,
Vtrgo pia,
Stella maris
Nominaris.
ex XVI nd plus, ut in hoc exemplo :
Rex (ukenitjain celorum , ergo , fralres , gatideamus ,
Unctionem ni deorum cuin cessare ' vidcamus.
' Thurol, p. 453-457, a publié ce chapitre d'après le manuscrit iS/iGa. Il fait
remarquer que la première partie, jusqu'à caudatoriim i-ilhinorum alii suiit conti-
nentes exclusiveuient, a été imprimée dans le recueil de MM. Wright et naliiwcli,
Relitjuiœ anliquœ, I, 3o, Sa , d'après un manuscrit du xiv' siècle (hibliolh. Cotton.
Cleopatra, B, VI, fol. shi v"). Il ajoute que le lexte du manuscrit i.')'i(J3 est, en
général, plus correct et offre d'autres exemples. — Le lexte du manuscrit de Laon
diffère quelquefois, et avec avantage, de celui du manuscrit i54Ga. Je n'indique
que les principales variantes.
^ trDe rithmis tractaturi, primo videndum est. . . n (Ms. 1 5/163.)
^ Le manuscrit de la bibliothèque Collonienne porte : Ex octo ad plus ; dans
ce cas, cela formerait quatre vei'S au lieu de deux.
* ff cessasse. n ( Ms. loiOa.)
110 CAPUT X. — DE RHYTHMICO DICTAMINE.
Clausula (Icbel constare ex dnahiis distinclionihus ad minus,
ex (|iiin(|U(' ad plus. Ex duabus ad minus, ut in predicto
excmplo : Rcx advenit, etc. Ex quinque ad plus, ut in hoc
exemple :
Dives emm et (Ulectus\
Inter pares preelec tus ;
Modo gravât me senectus ,
Et elate sum confectus :
A dejectts sum dejectus.
Sequitdr de consonantia. — Unde sciendum est (|uod si pe-
nultima sillaba distinctionis proferatur acuto accentu, conso-
nantia débet servari a vocali penultime sillabe usque in finem,
ut in hoc exemple :
Venerelur Délia castitalis </■ _
Dimittantur ' Veneris gaudiafurt ■ - -"-'•"■■^^^^^^^-■--^ wa.
Nam salutis anime hec est snblat^. V-'.------''' '
nia super omnia iwhis est noc
Si vero proferatur gravi accentu , consonantia débet servari a
' Ces vers sont du célèbre Iniand Hugues Primat, comme rattestc une copie
de la bibliothèque Laurentienne, décrite par Bandini. — La pièce a 160 vers.
Dans la citation faite par notre grammairien, il y a un vers passé, ce qui la rend
inintelligible. — Voici les dix premiers vers, tels qu'on les trouve dans une bonne
copie du xiii" siècle (ms. 16208 de la Bibliothèque nationale, fonds latin,
fol. t35v"):
Dives eram et dile-,
Inter pares preele
Modo curvat me senc
Et etate sum confe
Unde vilis et negle >_, iins.
A dcjeclis sum dejc
Quibiis rauce soiiat j»
Mensa {jravis,d€iis le
Quibus amor nec affu- ...-•
Sed horreudus est aspe-"
Comitantur Veneri jjaiulin furliva.
(Ms. i54f)3.»
^ -•lolaliva.-: (Ibid.]
CAPUT X. — DE r.HVTlIMICo DICTAMINK. 111
vocali jintcpenuhimt' silhilx- ii>(|ii(' ad liiicni. ni iii hoc
excmplo :
Luctu fessus , coufeclus s
Genu trcvicns lahanle v
Qiiaiii sliiisiro siiii valus g-
Ntillo c(ijn polest iui>'
Licct lamen variarc consonanteni, ut graviter cl pari ter.
RiTHMLs DiviDiTDR. — Rithmoium alius monolongus, alius
diptongus et alius triptongus.
Monotongus est ^ quando una consonantia servatur in Iota
clausula, ut in hoc exemplo : Liictu fessus , confectus senio, etc.
Diptongus ex tribus (it niodis. Primus modus est quando
duc dislinctiones concordant simul, cl due simul, ut in hoc
exeniplo :
0 Maiia ,
Virgo pia ,
Stella maris
Appellaris.
Secundus modus est quando médium distinctionis concordat
cuin niedio allcrins distinctionis, cl finis ouni fine, ni in hoc
oxem[)lo : Rex advcmt jam cclorum , etc.
Terlius modus fit quando due distinctiones vcl plures con-
cordant, et additur cauda , ut in hoc exemple :
Audi' verbum novitatis,
Crcdas tibi et est satis :
Non est nostre facultatis
Solverc corrigiam.
Cauda potest constare ex septem sillabis ad plus, vel ex tribut
' 'Monolongirs csl illi' quando in lola clausula non est nisi una consonanlia , ul
in lioc oxenipl» : Dives eraiii cl dilcclus,v etc. (Ms. i ô'iGa.)
^ Verbum andis novitatis;
Credas illiiin <'l est salis.
(Ms. ir./iCa.)
112 GAPUT X. — DE RHYTHMIGO DIGTAMINE.
ad minus. — Ex s(3|)leni ad plus, ii( in hoc exemjdo : Solvere
corrigiam. — Ex tribus ad minus, ut in hoc exem|)lo :
Vidi ' suh altare
Animas cantare
Plorantes.
Tri[)tongus fit ex tribus modis. Primas modus est quandodue
dislinclioncs concordant simui et due simul, et addilur cauda,
lit in lioc exemple :
Cunctis piikrior piiella ,
Clara fulgens velud Stella,
Sua ' car a de persoua
Michi dedil paiera doua
Unde mullum gaudeo.
Secundus modus est quando médium distinctionis concordat
cum medio alterius, et finis cum fine, et additiir cauda, ut in
hoc exemple :
Quajn dictamen sit décorum cnneti rithmicum videmus :
Ut concédât rex^ polorum nobis illud Jlagitemus
Ex toto pectm'e.
Tertius modus est quando due distinctiones in tribus Jocis
conveniunt simul, ut in hoc exemple :
Serpens dirus Irislahatur quoniam ' corruerat,
Sparsit virus quofedatur homo qui splenduerat.
Caudatorum rithmorum alii sunt consoni , alii dissoni. Con-
' Eli marge du manuscrit de Laon, on Ht, écrit par une main du mémo temps,
un autre exemple qui doit être la suite du premier :
Mors cepit clamare
Vidons arma gestare
Gestantes.
- Sua clnra de persona.
(Ms. 15462.)
^ rc rex celoru m . w ( Ihid. )
" «quoniam carucrat." {Ibid.)
CAPUT X. — \)V. miVTIlMICn DICTAMINE. 11.'^
soni sunl quando |(liie| raude roncordaiil in line, til iii hoc
exemple :
Ciinclis ptilrrior pitclld
Lndv uiiill 1(111 ffdudet),
Vilis eram; nunc siiui forlis :
Jdui contompuo iniiuis innilis ;
Vclud Ico , corde tuto ,
Ire quidem sine scuto
Juin in hostes audeo.
Dissoni siint (juando caude non concordant, ut iii Iioc ox-
einplo :
Aaron ' virgam \jpro]tulit duram
Que Jloreiis contra nalnram
Est porta celi ,
Semper païens , semper claiisa ,
Nostre vite fuit causa
Virgo Maria.
Item caudatorum rilhmorum alii sunt concidcntcs -, alii non
concidentes. Concidentes sunt quando distinctiones sequenlis
clausule concordant cum caiida antecedentis, ut in hoc exemple :
Vale ^ doctor, Jlos doctorum ,
Gemma , decus clericorum ;
' Aai'oii vii-jfa que liilil (liii';im
Ciini flor-p iiiicpin coiilra natiiram,
Est porta celi ,
A perla ininquain. sod semper clausa,
Nostre salulis exlitit causa
Virgo Maria.
(Ms. i546a.)
Le manuscrit lôAGa donne : coniinentes ; non conlinenles.
Vale, grate flos, décorum
Gemma , decus laycorum :
Cetum vincis nam proborum
Disserendo.
Cunctos vincis opponcndo ;
Cunctis prees in solvendo.
Et de te niilia perpendo
Nisi booa.
(Ms. i:,Uf,3.)
11^ CAPUT X. — DE RHYTHMICO DICTAMINE.
Cetiiin vincis nain proborvm
Rilhmicando.
Citnctos vincis crmqxmoido ,
Cunclis .spes es in solvendo ,
El de le mdla perpendo
Nisi bona.
ÎVon • concidentcs sunt quando due distinctiones concordant, ul
in hoc exeniplo :
Aaron virgam \^pro^tulit duram
Que jlorens contra natuiwn, etc.
Rithmorum alii sunt transformât!, alii equicomi, alii orbi-
culati, alii serpentini.
Transformatisunt quando- sequens distinctio forma tur a fine
secunde distinctionis, ut in hoc exemplo r
Jhesu Xpiars , miserere ;
Fac me digne penitere.
Penitere fac me digne.
Ne eterno crenier igné.
Igné tangar ne elerno ,
Regno fnii fac superno.
Equicomi sunt quando prima et secunda distinctio ciausule pre-
cedentis concordant cum prima et secunda sequentis ciausule ;
tertia et quarta precedentis ciausule cum tertia et quarta se-
quentis, ut in hoc exemplo^ :
Xpi(TTS, reœ el paslor bone ,
Tu me ^ tollas ab agone ;
Vohintate cum paterna
Régna ' miclii da superna.
' «Non concidentos. . . contra )iaUiiamr> uiauijup ilaiis lo manuscrit ibl\6'?..
- tr . . .quando sequens dislinclio lian^fornialur, ul in hoc exetnplo.^' (Ms.i5/i62.)
^ cttertia et quarta. . . ut in hoc exemplo?) manque dans le manuscrit 10^62.
^ Cum me toiles ab agone.
(Ms. 15463.)
° Michi régna da superna.
[ibidem.)
CAPl'T X. — \)\-: lUIVTIIMh.O DICTVMLNE. 115
In/fiiid rrx : Si cinn (Irnconc
Puînés finnn ralioiic ,
Reg-nn dabo aempitcrna.
Si non , ibis nd infcnia.
Orhiciilati sunt (juandn prima distinctio et ([uaiia coiicnidaiif
simili, (^t sociinda ol lorlia siimil, iil in liocc\orii|)lo :
Xpt(TTS , re.v et paslov bonc,
Voluntate cum patenta
Régna niiclti da superna ;
Tu me tfdlfis ab agone.
Et nota fjnod in lioc jjcnerc ritlnnoruni polcst esse (lis|)aritas
sillabaruni. ita (juod prima distinctio sit par (piarle, et secunda
tertie similis, ut in hoc exemplo :
Gaudeat ' festivitas
Advenisse Salralorem
Seciili renovatorcui
Quod adest liumilitas.
Serpentinisunt quando lerlia et quarta distinctio precedentis
clausule concordant rum tertia et quarta sequentis clausule, ut
in hoc exemplo :
Régi iiato gralulenmr ;
Ipsum pie veneremur,
Nam ejus veneratio
Nobis est consolât io.
Serpens dirus nos peremit ;
XpKTTvs pins nos redemil ,
Cujus liumi/ialio
Nobis ' est consolatio.
' Gaudeas gentilica.
Ms. lôAG'î. — riiiinit (p. '157) a coirifj»' ce dcrnior mot cl mis gentilitas.
- En interligiip, on lit dans lo rnaiiiiscril de liaon : vel exullalio. C'est io loxto du
manuscrit 16/169.
1ir> CAPUT XI. — ni' DICTAMLNE.
CAPOT LNDECIMUM.
DE DICTAMIIVE IN SOLUTA OMTIOISE.
Dic'lainen ^ est ad unamqiiamque rem congrua et décora lo-
cutio; et dicitur dictamen a dicto, as, quod est frequentativum
hiijus verbi dico, cis : nam hec scientia maxime in exercitatione
consislit.
Tria in omni exaculo dictamine requiruntur : scilicet elegan-
tia, compositio et dignitas.
Elegantia est que facit ut locutio sit congrua, propria et apta.
— Compositio est dictionum comprehensio equabiliter perpo-
lita. — Cavendum est ne multas et inordinalas ponamus ceie-
bres dictiones ut célèbre studium maxime proficiat. Similiter
mullarum dictionum longarum frequentia est vitanda, ut ex
celebritate studiorum magnam commoditatem sapientes conse-
quanlur. — Prelerea omnis species metrica et rithmica est vi-
tanda. — Dignitas est que ordinem exornat et pulchra varietate
distinguit.
Vicia compositionis sunt sex a Tullio assignata. Primum est
crebra vocalium collisio,ut main aida amatcrtmen. — Secundum
ejiisdem littere assiduitas, ul soleas insola non sacras Jaciebat suas.
— Tertium est assiduitas dictionis, ut cujiis ralionis ratio non
cxlat rationi, non est ratio probare Jidcm ratiom. — Quartum est
' Ge chapitre De dictamine a clé inspiré par celui de Sponcius. (Voyez Appen-
dijc 1.) 11 en diffère cependant d'une manière sensible. La rédaction du manu-
scrit i5i63 s'écarte aussi beaucoup de celle du manuscrit de Laon, et se rapproche
davantage de celle de Sponcius , sans cependant se confondre avec elle. Je crois
devoir la reproduire en entier dans VAppendix iv.
GAPUT XI. — DE DICTAMINE. 117
siniiliter verborum cadeiilium ullra (|iiam ileroal consimilis ter-
iiiiiialio. lit itipmk's staulrs. InrriiiKnilcs , roci/crdiitcs. — Ouinluiu
est verhoruiii iiiconvoniciiler (ransjeclii», ut nulhi inulicrum est
vir. — Sexlum est longa verborum conlinuatio. ut s;i'[)c in
auctoribus repcrilur. — Moderni doctorcs addiderunt quod si
dictio desinit in m, raro soquens diclio incipiat a vocab, ut ani-
mum anxiam amo, et bomim aipium einn. — Curn ulfiuia sillal)a
prime dictionis pers desinit, minus apte inchoat subse(jU(!ns ea-
dem littera, et vitanda est superstridcns et ru|;osa consonantia
lillerarum, (jiiando j)recipue iaciunt in .s et .r. ut c.r sorte; et
ars sluihorum, rii'ex Aerxes.
Prosa est oralio le^ji mctricc vel rithmice non subjecta ; et
dicitur n prosoit , quod est longuni. quia potest ad libitum dicta-
toris elongari.
E|)istola est legatio litteralis absentis persone mittentis, plene
signilicans voluntatem ; et dicitur ab epi quod est super, et slolon
quod est missio : inde epistola, quasi supcrmissio, quia super in-
tentionem mittentis gerit officium nuntiab\
Partes inte^^rales epistole sunt quinque, sciHcet : salulatio.
exordium,narratio, pelitio, conclusio : ex hiis vero quedam ina-
gis intégrant, quedam minus.
Salutatio est limen epistole, tam noniina quani mérita perso-
narum cum mittentis aflectione declurans.
Exordium est oratio ad reliqua adduceris animum et prepa-
rans auditorem. — Narratio est rerum gestarum vel ut gestarum
expositio. — Petitio est oratio (jua fieri vel non fieri aliquid
postulat intentio destinantis, — Conclusio est oratio terminalis
per (juara ostenditur quid commodi || sequatur, si pelitio fuerit Foi. Si >■
exaudita, vel quid incommodi si fuerit neglecta.
Si (|ua vero predictarum partiuni in epistola componenda de-
fuerit, vel perfeclio epistole prejudicet assumptam materiam,
nec causa undique rationibus fulcialur, [tune' est inq)erfecta].
En marge, d'une main du temps.
118 CAPUT X[. — DE DIGTAMINE.
Stemma est secundum in génère propositiim; materia est
plena et artificiosa ordinalio eorum que in stemmato [)ropo-
nuntnr.
Slilus^ est modus agendi secundum naturam personarum.
Distinctio est unius clausule in integrum membruni dictiones
digna ordinatio connectens, et summam a cuncta dubitationc
expediens. — Hiijus species sunt très, scilicei coma, colum et
periodus.
Goma'^ est distinctio suspensionem in se habens; in ea tamen
sententia non est omnino perfecta.
Golum est distinctio que posset usque per se stare, sed ad
hoc dependet intentio dictatoris.
Periodus-' est distinctio totius clausule finita.
Exemplura trium dislinctionum poterit esse talis : Inter cèleras
virtutes caritas obtineat principatum : nain est ipsa virtutum cetera-
rum jmssessio, in qua est commercium (?) illarum prima pulcritudo.
Subdistinctio" est membrum clausule sensum completum
ambiguum dirimens in ultimum.
' On distinguait alors trois sortes do stilus, c'est-à-dire trois manières d'ordon-
ner les mots dans la phrase, au point de vue de l'harmonie : i° le stilus Gallicus
seu Aurelianensis ; 2" le stilus Tullianus; 3° le stilus romane, curie. Dans la pre-
mière, les mots étaient rangés d'après des lois nouvelles qui résultaient de l'in-
venlion des spondées et des dactyles accentués {per imaginarios dactilos et spondées).
— La seconde avait pour hase la métrique classique. — La troisième, plus facile
(Ml apparence que les deux autres, reposait sur des prescriptions très complexes
{nos vero secundum auctoritatem romane curie procedemus , quia stilus ejus cunctis
planior videtur). M. Thurot les a données (p. i83) d'après un manuscrit du
xiv' siècle (n° 1^089 de la Bibliothèque nationale), dont l'autour devait être un
Florentin.
- Tout ce paragraphe sur les pausatioues, comme on les appelait, se retrouve,
sous dos formes différentes, dans beaucoup de traités De diclamine. (Cl. Thurot,
p. /107-/117.) Cependant, si l'auteur avait voulu se conformer à l'ordre adopté
dans le Doctrinal (3' part., v. 79^1-806), il l'aurait placé à la suite ilu cha-
pitre Mil, De accentibus.
^ ff. . . Coma fit quando oratio est suspensiva, et colum quando perfecta est
oratio; periodus autem quando nichil illi sententie potest addi.» (Ms. 10929,
w" siècle, Biblioth. nat.) Voyez Thurot, p. 4i6.
'' L'auteur modifie le sens attribué au mot suhdistinctin par Isidore de Sévillc
{Orijr.. 1, 19), et semltlo adopter l'interprétation di- Pierre Hélie. Cependant il ne
GAPUT \l. — l)K DIC.TVMINK. 119
Clansula est |)luriiiiurmii iiicrnhrorMiiii coiilimiatid. uinhilum
perfet'le senteiitio apprcluMult'iis.
Punctuin^ est sigmiiii segregans intellectus, et spiritum re-
creans prolatoris; vfl |)iincliiiii est signum scriptuni quod con-
venit dittioni.
Cursus- est vcrborum elegantia vocuni dulcedinem cxliibens
audlcnti; vel cursus est verborum couipositio le[)ida et suavis.
Ulflnio autem direndum est quod scx principaliler conside-
rarc débet oniuis diclalor, scilicet [ista predicla : stikim, dis-
tinctionem, subdislinctionenj , clausuiam , puncluni et cursum;
débet preterea servare] ordinein convenientem, apponere verbo-
rum intellectiirn, [cognoscerej mores bouunum, consueludincs
terrarum, et (juomodo possit salisfacere voluutati mittentis. —
Preterea si diclalor desiderat perfectus esse, necesse est ut sciât
cilo et acute materiam et ea que conveniunt materie invenire,
dictare, et ordinate disponere, graviter et venuste pronunciare,
et pcrpetuo mcminisse, suaviter eb)qui et ornate.
parle pas de la tnedia distinctio. — Tout ce passage est trop laconique, et peut-èlce
y a-t-il une lacune dans le manuscrit. — Du reste, sur la question des pauses et
(le la ponclualion, il n'y a jamais eu un accord parlait au moyen âge
' tfPunctus est quidam terminus divisivns per quom dislinclioncs universe da-
rescunt.r (Boncoiiipajjrms, xiii"^ siècle, ms. SGô/i, Bihiiolli. nat.) Cl. Tlnirot ,
p. l\x',\. — Ou lit dans le Quintilim ms. de la bibliothèque de (iarcassonne, à la
lin, ces deux vers, écrits en iâ53 par Tévèque d'Arras, Jean .loull'roy :
Preminet eloquio mirnndtis Qiiintilianus
fhtem bene piinclantis eut voneranda manus.
• (if. \\lfip)')i(liri> n" I.
120 CAPLÎT XÏI. — DE VERBORUM SPECIERIJS.
CAPUT DUODECtMUM.
DE VKniîORlJM SPECIEBUS.
S|)ecies\ ut quidain diciint, est elcmentalis composilio per
(|uam fit priiiiitivi vel derivalivi tlistinctio; vcl species est dcri-
valivi proprietas ab aliquo vel a nullo.
Specierum verborum alia sunt primiliva. ut amo; alla deriva-
tiva, ut mna.sco. — ■ Species derivatorun» verborum sunt novem,
scilicet incboativum,medltativum,frequentativum, diminutivuni,
denominativum, verbale, adverbiale, desiderativum et proposi-
lionale.
Inchoativum- verbuni est id (juod significat id quod suum
primitivuuî, cum inclioo verbo, ut aniasco, id est inclioo amare,
' L'auteur s'est inspiré <lu livre VIII, 72-80, dePriseien. — Ce cliapitro manque
dans le manuscrit 1 6/463; on y trouve seulement les deux paragraphes qui con-
cernent les verha inchontiva et les verba îneditativa ; ils sont placés au milieu des
Regulœ inlm'cisœ, de verbis, et le texte est différent de celui de Laon.
^ «Omnia verba inclioativa significant inclioationem , et omnia formautur a se-
cunda persona sui priuiitivi presentis temporis, singularis numeri, addita co, ut
amo, aman, addila co, fit ainasco; lego, legin, addita co, fil legisco , et sic de céle-
ris. — Ad cognoscendum verha inchoativa datur docfrina : Remota co, si remanet
verbum, est inchoalivuui; si non remanet integrum, non est inchoativum.
«Verba medilaliva signilicant meditalioncm circa rem sui primilivi, ul lecturio,
id est medilor légère; esurio, id est meditor esse vel comedere; parturio, id est me-
dilor parère. — Item omnia medilaliva sunt neutri generis, et omnia carent pre-
teritis et supinis et bis que formantur ab eis, et habent presens lempus et omnia
que formantur a presenli. — Item omnia meditativa sunt quarte conjugalionis, et
omnia formantur al) ultimo supino, addita 7-io, ut lectum, leciu, addita rio, fit
leclU7'io ; edo , esnm, esu, addita rio, fil esurio; pari», parliim , partit , nddila no,
ûl parturio, et sic de céleris. Sed si inveniatur ab hoc verbo esurio , esurivi prete-
rilum, dicimus quod non est conirarium. Tamen dicil Priscianus se non invenisse
taie preteritum, vel forsilan Iradidil oblivioni.n (Ms. iôAOq, fol. 160 v°, 1" col.)
CAPUT \ii. — !)[• vKnr.ourM si'ecifjujs. i^i
ei fervescu, id est mrliou Icrvero ; rt oiiiiiia \('rl)a iiiclioativa Fol. «i r'.
desinunl in sco et suiit || neulri jjciicris. Diciiul (amen ([uiciaiii
cjuod sumant gênera siioruni verhoruni j)riniilivorum, et omnia
sunt k'rlie conjugationis. el carenl preterilis j)erfectis et hiisque
l'urmantur ab cis; cl lornianfur a secunda pcrsona sui presentis
indicalivi niodi, addita co, ut amas, amasco; prêter ho, huis,
((uod cuni deberet facere liiasco, facit liisco. — Et nota quod
omnia verba desinentia in sco su ni inchoativa, et remota co re-
njanebit secunda persona sui |)resentis. — Omnia verba desi-
nentia in .SCO suni inclioaliva. prêter ist;i : cresco, corusco, com-
pesco, conquisco. disco. dispesco, sasco. fusco. fj^lisco, nosco, posco,
quiesco et suesco.
Medilativum fst | id | (piod sijpiificat id rpiodsuum primitivum
cum mcdilor verbo, ut lecturio, id est medilor lejjere, et (inuiUino,
id est nieditor amare. Et onniia medilativa desinunt in no et
formanlur ab ultimo supino, addita )-io, ul leclum, leclu , ad-
dita no, lit leiluno: et onmia sunt (piartc ronjujjationis, et
Tarent preteritis perfectis [et biisj que lormantur ab eis; jjreter
esurio, quod facit eswnW, et parliirio, quod ïdcit parturivi ; et sunt
neutri generis. Quidam tamen dicunt quod omnia sumant pn;-
terita suorum priniitivorum. sicul incboativa.
Frequentativiini est id verbuni (|uod signdicat id quod suum
primitivum, cum frcqiienler adverbio, ut leclito, id est fré-
quenter lego ; ciirso, id est fréquenter curro. Terminaliones
frequentativorum verborum sunt sex : in to, vd in so, in .ro, in
xor, in sor, et in or, scd raro in or: cl formanlur j)b'rumque
frequentaliva al) iillinio supino, miilata u in o \r\ in or, ul cloc-
tum, (Joclu lit (locto, doclas; et visum , visu fit vîso, l'isns; et
nexum, nexu lit ne.vo, ncxas; et secuUmi, scculu fit scclor, sccln-
ns; et versum, vcrsu fit versor, vcrsaris.
Desiderativum verbura est id quod significat idem ([uod suum
primitivum cum desiderio, [ut]i?iV/eo CMm dcsiderio : mo. Et omnia
desiderativa desinunt in so, et formantin- ab ulfinn) supino,
mutata u in o, ul visiim, visu, u in o, lit nso , visis. Onando(pie
formantur a secuiubi persona sui prcsciilis inchralivi modi, [ul
122 CAPIT \II. — DE VKIUÎOnUM SPKCIKBUS.
capio, is,\ iiuitala ts in es et addilu so, iil capcsso; et omnia sunt
lertie conjtijjalionis; et omnia habent preterila et suplna ad mo-
dum quarte' conjujjationis : yn'cler cupesso , Jaccsso ; pinso , pinsut ,
pinsum; queso non habet in usu nisi qiieso, quesumus; viso dat vm
et non habet su|)iniim causa differentie sui primitivi video. —
De génère nibil dieitPriscianus; sed quidam dicuntquod servant
gênera suorum priraitivorum.
Diminulivum verbuni est id quod significat idem quod suum
primitivum cum parum adverbio, et desinit in la, ut sorhillo,
id est parum sorbeo; et formatur a verbis secunde conjuga-
tionis, a secunda persona sui presentis indicativi modi, mu-
tata e in i, et s in /, et addita lo, ut sorbeo, sorbes- fit sorbillo;
et forma[ntur quedam] a verbis tertie conjugationis, a secunda
persona sui presentis indicativi modi; et omnia debent esse
usitata a magistris.
Denominativum verbum est id quod a nomine derivatur, ut
a pâtre, patrisso. Et est sciendum quod nomina neutra tertie de-
clinationis, || desinentia in eris in genitivo singulari, potius for-
mant de se verba quam ipsa formentur a verbis, ut a sidus,
sideris, derivatur sidero, sidéras, quod non est in usu : in com-
positione invenitur, ut desidero, desideras^.
Verbale verbum est id quod a verbo derivatur et non habet
aliquid, ut albo, alhas : et derivatur olbico, albicas, et albeo, al-
bes; et candido, candidas, et candeo, candes. Et est sciendum quod
verba prime et secunde conjugationis concidunt in eamdcm si-
gnifirationem. Verba secunde conjugationis derivantur a verbis
prime, ut denseo, denses, a denso, densas; cldureo, dures, a duro.
' Vel tertie : en marge, d'une autre main contemporaine.
- Cette règle manque de précision; il y a des verbes diminutifs qui viennent de
la i" conjugaison : cmitillo vient de canlo (à moins qu'on ne le fasse venir de
cano, supin cantum, comme le veut Madvig, Gram. Int., S 197); Priscien (VIII,
XIV, 76) fait venir garrulo de garrio, cpii est de la h' conjugaison; comme exemple
de la troisième, il donne : cavillopro calvillo, venant de cnlvo, calvere.
^ C'est l'étymologie donnée par Feslus ; trDesiderare et considernre a sideribus
dici cerlum est.»
CAPUT \ll. — DK VEHKOIUM SPKCIKBIJS. |-2;{
duras. Et nota ([iiod isla verba <jiu' sunt prime ('onjii|fa(ioiiis
suiif activa, et illa que sunt sccniulc coiiiiifTalionis sunt iiciitra.
Adverbiale vcibum est id (jiiod ab adverbio derivatur, ut a
cras, crastino, crastifi((s: et a pcrendie, perrndnio, pei^endinas.
I^'i'|)Osilioiiab' verl)um est id quod a |)re|)Ositione derivatur,
(il ab in derivatur m//'o. tnlnis: cl n super, supcro, siiperas.
124 CAPUT Mil. — DE AGCENTIBUS.
CAPUT TERTTUM DECIMUM.
DE AGCENTIBUS.
De accentibus traclaturi, priuio videamus (jiiid si( accciitus',
unde dicatur et quot sint accentus'-.
Accentus est regularis modulatio vocis facta in significativa
j)rolntionc. — Accentus dicitur ab accutio , onis , (.^uod compo-
iiitur ab ad et cano, carus, eo quod una sdlaba acuitur et can-
tatur ad aliam^. Accentus quoque dicitur ténor, a tenendo, eo
quod tenemus sillabam in prohitione^
Accentus sunt très, scdicet : acutus. c'ravis et circunillexus^.
' Cf. Priscien, De accentibus, II, .5.
- ffDe accentibus traclaturi. . . et quot sint accentus*) manque dans le manu-
scrit 10^62.
^ Thurot, p. 3g3, donne la définition de Pierre Hélie (xii^ siècle) et sa triple
division des accents (qui sont adoptées par notre auteur). Il fait remarquer
toutefois que ses préceptes, qui sont d'ailleurs conformes à ceux de l'antiquité, ne
contiennent rien (sauf la définition) qui soit relatif à l'accent circonflexe, et il a
peine à croire qu'il ait été en usage de son temps. — Ce doute est levé, pour le
xiii' siècle, par le texte du manuscrit de Laon, joint à celui du manuscrit 1 5469.
* f Accentus dicitur ab accutio... in prolalionen manque dans le manuscrit
15462.
^ La théorie qu'Alexandre adopte est différente de celle de Pierre Hélie et de
celle de notre auteur (Doctrinal, 3" part., v. 73o-77'j),8i nous nous en rapportons
au texte donné par Tliurot (p. StjU et suiv.) : cependant les textes ne sont pas
d'accord sur des points importants. — Thurot fait dire à Alexandre :
Accentus normas legitur posuisse vetustas;
Non tamen lias credo servandas tempore nostro.
Est gravis accentus
Est circumflexus {jravis in primo ; sed in altum
ToUitur, inque {;ravem recidit; nunc cessit ab usu.
Mais le manuscrit l'i-jdô (xiii^ siècle) et l'édition de Bertold Rombolt, imprimée
CAIHT Mil. — DE ACCENTIBLS. 12Ô
Accentus arutiis rst illc i|iii mripil a gravi ol tendit in aru-
tiiiu et ibi liiiitur.
Gravis est ille (|iii incipit ab ariitu. et tendit in gravem. et
i!)i linitur.
[Circumflexus • t\<;t ille (|ui incipit a gravi et tendit in acutum
et rursus circumtlectitur in gravem, et illio morando finitur.
ut dos. ]
Nunc restât videre quibus regulis et quo accentu sit unaque-
quc sillaba proferenda. Ad quod scienduni est quod dictionuni
alia monosiliaba [est], alia bisillaba, alia trisillaba, et ultra.
De monosillabis dictionibus datur talis régula- : Monosiliaba
dictio habens vocalem naturaliter longam circumflectitur, ut dos,
spes; si habuerit vocalem naturaliter brevem. sive longam posi-
tione, sive non, aruitur.
De bisillabis dictionibus [talis' datur régula]: Si penultima
fuerit longa naturaliter, et ultima brevis. penultima circumflec-
titur et ultima' gravatur, ut Rùma in nominativo casu : in om-
nibus aliis dictionibus. acuilur prima, et ultima gravatur. sive
ambe fuerint longe, ut Ruina in ablativo casu ; sive ambe fuerint
brèves, ut bonus; sive prima fuerit brevis et ultima longa. ut
Ugunt ; sive prima fuerit longa tantum positione et ultima
brevis, ut téiulit.
De trisUlabis ■'' dictionibus et ultra, talis datur régula : Si
à Paris (i»i vico Sorbniup) on lôoo, ne donnent p;is le second vers et écrivent ainsi
le dernier :
. . . nec cessit ab usu
Le premier vers aussi diffère :
Accenttu variât decet hic dutin^ttere uormas.
' Ms. tô'i6:i. (Manque dans le manuscrit de Laon.)
' Règle empruntée à Priscion {De accentibus , lo, ii); — collo du Doclniial
diflere on ce qui concerne racreni ciiTouflexe, remplacé par Tacconl grave (3* p.,
V. 743-7^15 ).
^ Ms. i5ifia.
* Priscien, 11. 11. — Lo Docinnnl (S* part., v. 7.'i6-76i) diffère.
* Priscien, I!, i:], i3. — Le Docduial {3' pari., v. 766 774 ) diffère. Mais
126 GAPUT Mil. — DE ACGENTIBUS.
penultima fuerit l)revis naturaliler, antepenultima acuitur el
relique fjravandir, ut (Uminus. — In trisillal)is di'lionibus et
ultra, si penullima fuerit naturaliter longa el ultinia brevis,
penultima circumflectitur, et relique gravantur, ut Celhêgus. —
In trisillabis dictionibus || et ultra si penultima et ultima ambe
fuerint longe, ut Athéne; si penultima fuerit longa lantum posi-
tione et ultima brevis vel longa, ut Metéllus et gaudéntes, penul-
tima acuitur et relique gravantur. Et nota quod predicte régule
générales [régule] accentuum appellantur.
Item de predictis regulis generalibus excipiuntur relativa ',
que soient poni sine copula, unde taies dantur régule : Talia
relativa cpie ponuntur in locutione gravantur omnibus sillabis;
quando ponuntur extra locutionem acuuntur. Relativum posi-
tum in locutione est positum juxta verbum cum quo conjungi-
tur, ut Sor legit qui disputât. Relativum positum extra locutionem
est positum in positione ficta et juxta ipsum relativum et suum
verbum, ut Sor ivit ad scolas , qui , cum studuisset, post multos an-
nos tilde profecit.
Item de predictis regulis generalibus accentuum excipiuntur
prepositiones-, unde taies dantur régule : Prepositiones per se
prolate [ut super] acuuntur in fine. Item prepositiones pre-
posite suo casuali, ut super domum, sive genitivo [)ertinenti ad
suum casualem, ut virtutem proptcr miperatons et legum, gra-
ii donne plus loin (v. 775-790) la théorie de Priscien. Quel que soit le texte que
Ton adopte, celui de Thurot ou celui de l'édition de Paris (i5oo), il n'en est pas
moins vrai qu'il y avait alors deux théories exposées par Alexandre, l'une récente,
qui semble devoir être plus en vogue; l'autre ancienne et classique. C'est en petit,
et sur un point de médiocre importance , la querelle des anciens et des modernes.
Noire auteur est dans le camp des classiques.
^ r Item de predictis generalibus regulis accentuum excipiuntur n>lalivi incipientes
a c vel a q, ul qui, qualis, quaiitus et quoi et coiisimilia. Unde taies dantur ré-
gule: Si ponuntur interrogative vel inlinite, servant générales régulas accentuum;
si ponuntur quantitative, et in locutione, gravantur omiiihus sillabis; si ponuntur
relative, et per si-, extra locutionem, acuunt illani siilaham super quam deheat
esse principaHs accentus.î) (Ms. i5469.)
- Cf. Priscien, XIV, 1,6.
CAPUT Mil. — DE ACCENTIBUS. 127
vantur omnibus silhibis. Posposite' vero, ut llaliam versus,
servant {jcneralcm ro^iilam accenlus. nisi causa (lifl'orcntic hoc
nrohihealur, iil omiini marin circnni . et in liujusccinodi dic-
tion ibus : mecum, scntin . ttrum, xohiscinii . rnhiscuDi , m (juibus
prcpositio gravatur omnibus sillabis. Sed conjunctiones, quando
subjungunlur, servant fjeneralos régulas acccntuum; [poslpo-
site-, acuuntur in principio |.
Item prepositiones prépositive pcr defcctum suoruni verbo-
rum, ut ubi, supra; vel postpositive in fine dislincfionis, ut mille
hommes vcncrunt super, servant générales régulas accenlus.
Ilenr' prepositiones sive interjectiones mutant accenlum sibi
destinatum, ut supra, per trislia fatu
Item composita ab hoc adverbio mde, ut promde et perînde ;
et composita ab hoc adverbio fjuando, ut siquando et nequando,
gravanlur in peniillimis sillabis, eliamsi sint posillone longe^.
Item de predictis regulis generalibus accentuum excipiuntur
composita ab infinitivis verborum et a facio , facis , in secunda et
terlia persona singularis nuineri. presentis temporis indicativi
' «Item prepositiones postposito suis casualibiis, ut llaliam versus; et posite per
defectum suorum verborum, ut in Vir|plio :
0 niihi sola mei super Aslyanactis imago! *
posile il) line oralionis, ut tnilk homiiws venere super, sgv\ mil {joncrali^s lejjiiias ac-
centuum, nisi flat causa difTerencie, ut omnia maria circum.v (Ms. i5/iG2.)
Pro se proiiilp \ prepositiones \ siib fine roguntm- .-iciilo;
In série positns arconlu prnmo (jravato;
Hor (jeneralo dato, nisi sil prcposlerus ordo.
Si preposlcnis osl , inonnsillaba pars acuolur;
Si (lisiilaba sil , pciiultinia poscil aculum.
Non aspirantiir coiijuiictio propositequc
Cuni relitjiias oniims rc;;al aspiratio parles.
(ijrécismc, ms. 1/1745, fol. 38 v". )
' Ms. i.'j/iGa.
■^ «In interjectionibus et in pcrejjrinis verl)is et barbaiis nominilius, iniili sunt
cerli arcentus: ideoquc in pntestate tiniuscnjuscjne consi.stunl, ut,quod nccessa-
rium videat, sic in mclro ponat.'i (l'riscien. De accenlibus, 11, 8.)
* «. . . Quorum ulliraa acuitur, cum penultinia sit longa positionc, ne videan-
tur esse duc partes. n (Ms. i-'j/iôa.)
* Enéide, 111, iSq.
li>S CAPUT XIII. — DE AGGENTIBUS.
niodi, que acuuntur in penultima siliai)a, licel sit brevis, ul
calejacis, cnlefacit.
Item (le predictis regulis [generalibusaccontuum] excipiuntur
composita ab infinilivis vcrborum, et a Jio, fis, que in secunda
et in tertia persona prcsentis indicativi niodi , singularis numeri ,
et in secunda singularis iinperalivi , acuuntur in fine, u( cakfis,
calefit, calefac, [quando^ penultima débet acui vel circuniflecli |.
Item de predictis regulis generalibus accentuum excipiuntur
vocativi concisi in ^ desinentes, habentes penultimaœ brevem,
ut Virgili; similiter excipiuntur liujusmodi concisi : noslras, vi-
den, pro videsne.
Item enclitice conjunctiones^, ut que, ve, ne in simplicitate ,
compellunt in compositione precedentem sillabam, que erat
Fol. 83 V". gravanda, proferri acuto accentu, et si ipse || sint monosillabe
gravantur, ut utràque, pleràque, dixitque, legitquc. Quod fallit in
istis îtaque, ûtique et ûndiquc ,[([ue] annectunt sibi vim enclitice
conjunctionis. — Similiter inveniuntur quedam conjunctiones
que in fine acuuntur causa differentie, ut ergô, porté. Sed in-
terjectiones vane sunt et nullis regulis accentuum sunt obnixe :
unde ad libitum proferuntur.
Ms. i5/i()2.
Cf. Doctrinal, T part., v. ïSC el 757.
CAPUT XÏV. — J)E SIIPPLETIONIRUS. I^J'J
CAPUT QUAUTUM DKCIMUM.
DK SUPPLETIOMBUS.
Traclatiiri de supplflioiiibus'. videamus (|iiO(l supplclionuin
alla inol)llls, alia iinmobilis : niobilis, iil cenalus sum, ceiuiUi snm,
ccnntum fnint : iininobilis, ut nmaliim esse vel amalum Jïusse.
Item su[)[)lelioniiin alia participialis. alia imparlicipialis:
participialis, ut sum amalus , sum amnia, sum amalum; imparti-
cipialis ut amalum ire vel amalum esse. Et nota quod hoc ver-
bum- sum, es, esl, eum participio preteriti temporis supplet
vicem preteriti temporis verborum desinentium in r, quo care-
raus. ni sum amalus; et hoc nomen <yw/, relativum, cum prima
persona presentis temporis substantive supplet vicem presentis
participii, quo careraus, ut qui amor; cum preterito vcro sup-
plet vicem participii preteriti temporis, quo caremus, ut qui
amavi.
Primo'' queritur quare hoc verbum sum, es, est, potius venit
' Au xiii'' siècle, du appelait supplelio l'emploi du participe avec le verbe sub-
stantif, expression (jue Ion lirait sans donle île Priscicn (XI, aO ): Quod deest ta-
linilatis liiiffiirr tuduraltti-r, coinplelur juiiclnni' ralione. (Tlinrot, p. '•^'•i'].) — Tout
ce chapitre munipie dans le manuscrit loAlio.
^ Cf. dans Tburot, |). 336, un passajje 1res curieux d'un commentaire de Pris-
cien (ms. iôiîîi , Bibliotli. nal. , fonds latin): Si vero queratur cur particiiiium pt
verbum snbstaiiltvum simul juncta ponanlur pro preliinto , et quomodo signi/lcationein
eJHs compleant , iu promptu ratio est . . .
■* Goswin de Marbais (xiii' siècle) s'est posé, au sujet des suppl^'liones, douze
questions dont il donne les solutions. (Ms. i.5i3â, Ribliotli. nat., fonds latin,
io!. 89 v". Cf. Tliurol, p. 337 et suiv. ) — Parmi celles qui sont dans notre
manuscrit, quatre seulement ont quelque rapport à celles de G. de Marbais : les
autres sont entièrement neuves. — Cielle question est la nenvième dans G. de
Marbais.
130 CAPUT \l\. — DK SUPPLETIONIBUS.
m siipplctionibus quani Jilmd vcihiiiii. Ad (|iio(l (licimiis (iiiod
onine verbiim habct in se hoc vcrl)uni sum, es, est, ii( ego lego,
ici est cgosum lefjens : qiiare hoc verbum siim, es, est, polius venit
in suppiclione (jiiani ahiid verbum.
Item de istis' dictionibus sum nmatus, [(|iieriliir| iilriim (e-
neandir didionahter vel sillabice : et probatur quod dictiona-
liter; dicit Priscianus quod hoc rehitiviim qui cl hoc verbum
amor supplet defectum participii prcsentis : ita mm ama lus siip-
plet defectum preteriti, ergo ponitur dictionaliter. Quare con-
venienter dicitur : homo estamntus; mulier est amaln; mancipium
est amatum; sed hoc parlicipium omntus est derivafum, et nisi
poneretur dictionaliter, non variaretur : ergo tenotur (Uctiona-
Hter et non sillabice. Si dixerit aliquis quod ponitur sillabicc :
ergo nichil significat si preteritum pro quo ponitur signifi-
caret, ergo in conclusione. Ponitur vero significans- pro signi-
ficato.
Item, cum dico sum amntus. ibi ponitur hoc verbum sum pre-
sentis temporis, et licet participium amaius sit preteriti tempo-
ris, venit ad suppletionem unius [temporis], scilicet preteriti
quo caremus : ergo maie, quia duo tempera opposita ponunlur
loco unuis. — SoLLTio. Dicimus quod omne verbum habet in
se quatuor, scilicet copulam, significationem, tempus et con-
structionem : etiam participium habet bec omnia, prêter copu-
lam : unde adjungitur sibi hoc verbum sum, es, est, quod habet
copulam, et accipit copulam ab eo, et hoc vcrbaliter supplet
vicem istius preteriti.
ïlem, cum dico : amntus sum vel fut, ibi sunt |i due sup-
plet lones idem signiiicanles. Ergo maie. — Solutio. Dicimus
' Pcnt-i'lre fail-on allusion à co possajfp do Priscien : ~Patiiripiis (]iio<|U(', qiuc
tcrtiu^ siint porsonœ, qiiomotlo iiomina, sulislantiva hone sociamus verba. nt pos-
sinl loco Iriiim vcrbi personamm fiingi, ni amnlns sinn , en, est; doctits siim,es,
est. Qiiœ si di'iiciant, infinila pro bis siibonnl iiomina siibstantiiD cum vorbo, ni
ego sum qui (iinnr,'u\ est ô (^(Aovfiîvcs; vci lu es qui ainasli, \t\ cA ô (pùvrr^i.
H;ec enim flosunt apud nos parlicipia . . . •: (X\ II, xni, <Si .)
- rsifjnilifaluni-' stc iu ^Is.
CAPUT \IV. — DE SUPPLETIONIBUS. 131
f|uo(l liée suppletio simi nmntus dcnolat preterilum porloctiim
nropiiKjiiuiu, et liée nnuilus fui doiiolal prclcnliim pcrfcetiini
lonjjiiK|uiiiii , c( ila non est ihi ali(|ua snperllnitas.
Similltcr dne supplefiones snnt invente in prelerilo [)Ius-
qiiamperfeclo,una ad donolaiidiini prope preleritnin plusquam-
perfecluMi, ul (iiiuiliis mim: alia ad denofandiini longe preleri-
tnin plnsqnan)|)crfectnni, ut amaius fuevam.
Item cnm dico amnlum ire vel nmaturum cssr, ibi sunt due sup-
pletioncs, (jiiarnni una osl niobilis et alia iFumobilis-, niobilis,
nlamaturumcssc: nninobiiis. nt (imutuin iro. (}iiero cpiare boc fit.
— SoLLïio. Diciinns quod niobdis, scdicel (im<ilurum, venit
propter supplenicntuin case; imniobdein ainaliim venit propter
supplomentum Ùt; tum dieo nmnlum xro vel nmaturum esse :
qnare cuni boe snppleinciidnn nmnlum non signilicet ])resens
tempus, nec preterituni, nec l'nhiiinn, ])onitur in suppletione
fuluri.
Item de boc verbo irc, cinn non ponatur in aliqna supple-
tione verbornm, nec significct futurnm, quare ponitur bic in
suppletione futuri?
Item quare ponitur boc verbum rre polius quamam^M/rtre? —
Item bec sunt due suppletiones, altéra quarum est immobilis,
nt nmnlum ire, alia niobilis, ut nmnlurum esse: queritur quare
sint due, et quare una sil niobilis, alia inimobilis.
SoLUTio. Ad primam dicimus quod boc supplementum ama-
tum cuni boc ire copulalnr (lanssumptive ad significandum fu-
Innnn lotnpus, ot est transsumplio. — Ad secundani dicimus
quod boc vorbum ire est générale veibuni motus, et omnis
motus pertinet ad futurum tempus, quare convenit ad supple-
lioneni fuluri; cl quare générale verbum motuum est, ideo po-
nilnr potius in lali supplcliono qnam boc vorbum nmbuJarc. —
Ad lerliani dicimus fjuod m iuluro sunt due suppletiones, una
ad denotandum futurum propinquum, scilicet amnlum ire, et
est immobilis propter supplemenluiii iinaiiabile per gênera;
altéra ad deiiolaiidum fuliirimi loiigUKjiuim, sciliccl nmnlurum
esse, et est mobilis proiiler participiiini variai)ilç.
9-
132 GAPUT XIV. — ])E SUPPLETIONIBUS.
Item dicit Priscianus^ quod infinitivus modus convenicnler
jungilur cum verl)is dcsiderativis, ut ego volo amarc : ergo conve-
nienter dicitur ego volo ire nmaturus. — Si dicatur quod conve-
nienter ibi ponilur hoc amalurus, quod est adjuncliva dictio et
adjeclive tonetur, quero cui subslantivo adhcreat. Si dixerit:
huic pronomini ego, ergo jungitur secum in diversitate: ergo
maie. — Solutio. Dicimus quod hec dictio amaturus, quando
est adjunctiva dictio, tamen non tenctur adjective, et significat
in adjacentia; cjuando vero est dictio posita in suppletione,
recipit dictionem positam extra se.
Item cum dico amatuni est vel fait, hec est suppletio prêt prit i
perfecti verbi inq^ersonalis; cum dico amatiim, an est partici-
pium. an supinum? Si dixerit participium, quero quomodo re-
solvitur in actum amatum est \e\Juit; si dixerit supinum contra,
s'i \\ || quare, cum nomen verbi significat, non posset venire ad sup-
plefioneni verbi ?
Item, si convenienter dicitur a me est amatum Pelrum, quero
a quo exigatur iste accusativus Petnim. Si dixerit a parlicipio
amatum, est faisum, quia participium impersonale non habet re-
gere accusativum. Si dixerit quod non est participium, sed su-
pinum, non significat tempus quia venit in suppletionem pre-
teriti. — Solutio. Dicimus : amatum est vel fuit est suppletio
personalis, etliec dictio flmrtiî/m est participium et non supinum,
et ibi resolvitur in actum: a me amatum est vel fuit, id est : ego
amavi. — Ad aliud dicimus quod inconvenienter dicitur a me
amatum est Petrum, quare, cum verbum personale passive vocis
non habeat regere accusativum, nec aliquod obliquum, et par-
ticipium servet constructionem sui verbi, et hoc participium
amatum verbi impersonaiis non habet regere accusativum.
' «Ab intinilivo incipit oxponere verbi onlinationem Apollonius, ostendens hoc
verbum générale esse et pro omni posse accipi modo verborum. Conjunjjitur au-
lem frequentius volunlalivis verbis, quœ Grœci zspoaipeTiKâ vocant, ut volo légère ,
cupio discere, desidei'o videre.^ (Priscien, XVIII, iv, /lo.)
CAPUT W. - Dl<: iNoMlMI'.US. 133
CAPUT OLIiMUM DECIMUM.
REGULEE IISTERCISjE :
DE NOMl.MDCS, DE ADVEIIRIIS ET DE RELATlVIs'.
I. Oninis vocativus est similis suo nominalivo, ut puter, o pa-
tcr, et corpus, o corpus; [)retor nomiiia sccunde declinationis in
us tlesiiienlia, quo faciunt vocatlviim us in c, ul (Inniinus, voca-
tivus in e lit domine; j)i'etcr propria noniina viroiuni habentia i
antc us, que faciunt vocalivuni per abslractionem us, ut Sa-
luslius, 0 Salusli, et YirglUus, o Virgili; et [)reter ununi a[)pel-
lativum (|uocl est Jilius , quod facit tani in e quani in i , nljilic
\o\Jill; et prêter greca in as desinentia , que faciunt vocalivuni
per al)stractionem .s, ut Andréas, o Andréa, et Pallas, o Palla; et
prêter greca in eus desinentia, (jue faciunt in u vel in a, ut
Tlieseus, 0 Thcscu vel o Thesca. Et si aliter inveuialur conlra
hanc- regulani, dicalur quod translative sit positus noniinativus
pro vocativo, ut sanclus,o samlus; Deus , o Dcus; agnus, o agnus;
pelagus, 0 pelagus; vulgus, o imJgus.
Nullum interrogativuuj^, ut quis, (juidis.quantus ei quoi; nul-
lura relativuni, ut qui, talis, tanlus; nullum infinitum, ut qui-
cumque; nullum negativum seu abnegativuui, ul nullus et nemo-,
nichil et ^//<»f/,- nullum dividuum vel distributivum, ut omms,
' Ce cliapitro est tout à fait dîneront dans les deux manuscrits que j'ai eus sous
les yeux. Je suis Tordre du iiiauuscrit de Laon. Voyez chap. iv, p. Ifj et i8.
- Cf. Priscion, XVII, xvvii, 207.
■^ Cf. Doctrinal, i" part., v. /i a 3-^37.
Qiierons, dcmonstrans, numerans, rcferensquc notansque
Toluin vpI parlcrn quinte caruere, ncgansque.
{Priscianus metrificatus , y. Atig el A^o. )
134 CAPUT XV. — DE NOMINIBUS.
(juilihct, xiter, alter, nculer ol uterque; nullum compositum vcl sil-
labicalum. ut fjuisfjnis vcl quiqui , hal)ct vocativum casum.
II. Omnia interro|jativa, ut quis, qualls, quanius et quoi; et
relaliva que sunl interro<jativa, ut qui et cujas et horum dupli-
cata vel geminata, ut quisqms et qualisqualis; ci assumrniia ciiin-
quc, ut qmcumque; et omnia negativa. ut nullus et ncmo; prêter
siqiiis, nequis, eccuin et cllum ^ajiqius\ mnnquis, ccquis, qmsquis
et wiusquisque^ , precedunt suaverba in constructione.
III. Hec- sunt illa nomina masculina que soient apud mo-
dernos tantum singulariter dcclinari, scilicet :
Fiinus^ et ipscfumiis, sanguis cum pulvcre, liiniis,
[Ver, virus ,] sol , aer, [po»f«.s,] solus et unus.
Hec sunt illa nomina masculina'* que soient apud raodernos
lantum pluraliter declinari : fori, liheri, cani, mânes, pénates,
' Ms. 10462.
- Cf. pour les noms hétéroclites : Docirinal, i'" part., v, 357-/1/19; — Thurot,
p. aoG-211 ; — Priscien, V, x, 53 et suiv.
' Sinjfuia sint limus , sanguis , pulvisque fimusque ,
Lux, humus, atque famés, iabes tabcsquc, sitis, pax,
Atquc lutum, cenum, vulgus, pelagus quoquo, fenum,
gallice : glu
Hiis viscum, penum, viiiis jungaulur et evuui.
{Priscianus mclrificatns , v. 48o-483.)
* Distinguam génère que sunt pliiralia ferme^
Dts cies prcs les
IMascula ma proceres, cani ve sen que Qnii'ilcs,
Et geminum signum pisces, anlesque, pénates.
micic crime ne icie nebre ne tie licie mie lnle lende tiniiie iliiie pej ilus iiii lie Tilic
Pri la mi l)land te ge nup de arg ex ka re nun (la i quis di
gc ge vie ebrc ic dutie uslie iere
Jnsidic, exequie, quadri hi tri lai fer in ang plia
nv l)e ir c ne ne
Alpes, no fa manub Theb Athe eu Londoniequc,
t^% ta (lo
At(jiic fo feminea. Sunl neulra sequentia : Pi pon
ma lia dia ba abula ta salia cordia alla
Ar spo crej)un li séria, cun ex spon ineiiia . |)re iiiap
Nomina festonim phiralia vel numerorum
Sunt, et Menala , Gargara , Tartara , digdiiua, Battra.
Quorum singula forte per us poteris reperirc.
i l'risciaitus inctrificalus , v. !>8!t-'4^fi.j
(;AI>IT W. — l)K NOMI.MIUjS. 135
tiftlva, ((issca, iii'ijU's, ticiilcs , Jasces , caiicclli, liini . liiiu, ijudlcnii,
gcinini, siipcrt, m/en, el quodam alia.
liée suiil illa iioiiiiiiii Iriiiiiiiii.i (|iie soient a|>ii(l iiiodoriios Fol. 85 r*
lanluni siiijjulariter ilcclinari :
Liuv , silis cl labcs , morn , vila , fnincs //iioqiir , lahes ,
Gloria , Jauni , sains, liuiuiis cl (xw ciiiii lue, Iclliis ,
\dilc sciiccla , scncclus, addc jacetda , jiivcnliis;
Iliis jini'iiis sohulcs , socictas, lius tjiio'itic proies.
llecsuiit illaiioiniiia Icmiiiina (jue soient apud iiKidernos lan-
luni pinraliler declinari : tincliorc, hrace, cerimomc , ilelicie , dwicic ,
urguùc, hhmdicic, exequic, exuvie, c.vipidic, excuhic , (Jccubic,Jftcctie,
fascine, Gddrs. iiidncie, inferic, insidie, halende, mine, manulne,
noue, nundine, nupcic , jjnmicic , seule, scolc, scope, ténèbre, vires et
(jnedani alia.
liée sunl llla noniina nciilra (jue soient apnd inodernos lan-
luni snigulanler i\w\\\\\\v\ : fcninn , cenum, eciini, s(duni, suhnn.,
Iclum , pus el virus [eljus pro hrodo ' |.
Hec sunt illa nomina neutra (jue lanluni declinaniur plura-
liter : arma, castra, coiichtlia, cunahdia, Ceraintia, esta, menta,
mdUa, uinfj(dia, mapaUa, convicta, scrla , ferla, el nomina feslo-
runi, ut Saturnalia.
IV. Hec sunl illa nomina (|ue in sin<;ulari numéro sunt mas-
culini {jeneris, in plurali vero iieulri : locus, jocus, sibilus, Me-
nalus, Tarlarus, Ismarus, supcrus , infernus , Arernus , halteus, Din-
di/inus, Giirijdrtis, et cetera; dicilur lanluni : lui loci el hec loca;
[lui joci'- et liecjoca;] lui sibili et hec sibila.
' Ms. 15/162, loi. 109 v", r~ col. — Ces termes .sonl caraclérislitiucs. Do
nièiiio que d'apivs ci^s mois : viscitm, [ralUce : [fin (voyez noie 3 tic la |)a|je pré-
cûdoiito) et heaucoiip d'aiitiesscniblablos répandus dans ie corps de Toiivraffe, nous
avons le droit d'induire que l'auteur du Prixciauna melrifcnliis cs[ un Finançais; de
même ces mois :y»v< /;)vj(/o nous révèlent un auteur italien, ils manipient, il est
vrai, dans le manuscrit de Laon : mais c'est peut-être parce que ce manuscrit a été
copié en Franco et que le scribe a rejeté le mol brodo , en français bouillon, sauce,
qu'il ne comprenait pas.
- Ms. i.5'i()2. — Pour ton! ce parafjraphe h, cf. Priscianiis inclrifiailus, v. /laa-
130 CAPUT XV. — DE NOMINIBUS.
Hec sunt illa nomina que in singulari numéro sunt neutri
gencris, et in plurali vero mixscuVnù : porruîn , fihim , frmum ,
rastrum, celum, pelagiis et vulgus; dicitnr lantum : hii porri et
hec porra; lui freni et liecfrena; [hii Jili^ et hecfila^.
Hec sunt illa'- nomina que in singulari numéro sunt femi-
nini generis, et in plurali vero neutri: Pergamus, carhahis, ar-
hutus , inlnhus , topica, dieta, cantica, rethorica et pascua.
Hec sunt illa nomina que in singulari numéro sunt neutri
generis, in plurali vero feminini : bnlneum, epulum et oslremn,
cepc et l'espère.
Hec sunt illa nomina que in singulari numéro sunt incerti
generis, in plurali vero masculin i : margo, cnrdo, bnbo , dama,
talpa, panthera, dies , fims , clivus , sementis, bidens, scrpcns, cor-
tex, silex et linx.
Hec sunt illa-^ nomina que sunt promiscui generis, scilicet:
aquila, milvius, mustella^ passer et multa alia.
V. Hec sunt illa nomina quorum nominativi non sunt in
usu : vicis, necis, précis, cautis, compluris, dapis, dicionis , frugis ,
biieris, opis, vicis, verberis et foris.
Hec sunt illa nomina neutra que carcnt genitivis, dativis et
ablativis pluralibus : jura, era, ora, tura, viaria ai fora.
Hec sunt illa nomina que geminant rectos in singulari : arbor
vel arbos: labor vel labos; honor vel honos: odor vel odos : unde
versus :
Bis duo' sunl or el os casus facicntia rectos:
Honor, labor cl odor, cui socialur cl arbor;
' Ms. i5469.
- "Hec sunt illa nomina que in singulari numéro sunl leniinini gent-ris. . . cèpe
et vcspei-ej) manque dans le manuscrit loUûù.
' «Hoc sunt illa nomina que sunt promiscui generis. . . el mulla alia;5 manque
dans le manuscrit 1.5462.
'' Ces doux vers ne sont pas dans le manuscrit 1 5/162. — On en trouve deux
semblables dans le Grécisme (ms. 1/17/1.5, fo!. /i3 r") :
Sunt et in os et in or que quatuor esse recordor ;
Die honos et honor, odor et labor ; addis et arbor.
CAPUT XV. — DE NOMINIBUS. 137
Il rmer vol ciiiis ; puhrr \cl inilns: vomer \A vomis; cucumcr vel Fol. 85 v"
ciicunns.
Hec siiiit illa nomina mascullna iii cv. femiiiiiia iii is, iieiilra
in e, ut ncer, alaccr, celer, celeher, ctnnpcster, equester, pcdester, pa-
hister, silvcster, saluher et roluccr : undo versus ;
Campester\ roliicer, accrque , cc/erquc , pcdcslcr,
Silvester, celebcr, alaccnpic , .saluher, cqueslcr.
Hits in bis quinque tenet hic er, hec is et hoc e.
Ut summam tcneas , hiis omnibus addc pahistcr.
VI. Omnla nouiiua- feniinina j)rline (lecluiationls. vonientia
a nominibus niasculinis secundo dcclmalionis , taciunt dativiini
et ablativum plurales in abus, ad differcntiam suorum inascu-
iinoruni, ut anima, animabus: cqua, equabus; mula , mulahus;
(lea , dcabiis : fila , JiUabus : famula , famulabiis ; porca , porcabiis . etc.
Undc versus :
A^ veniens ex us, sine nciUro, Irnnsit in abus,
Hiis animabus sunt [ita] discernentia sexum.
HeC sunt illa nomina que irregularitercomparanlur: bonus,
magtius, primiis, malus, dexler, sinister, inultus, munificus et ma-
gnifcus.
Hec sunt Illa nomina que habent nr m nominativo et o in
obliquis : c^Mr, eboris; fémur, fcmoris; jccur, jccoris; robur, robo-
ris : unde versus :
Nninen^ in ur neiilnim // continol in genitivo;
Excipe robur, ebur ol fémur ah[uejecur.
' Ces vers ne soul pas dans le manuscrit lô'iGa. — Ils sont extraits du Doc-
trinal, i" part., V. 073-577. — A la place du quatrième, on lit dans l'édition de
Bertold Rembolt (Paris, i5oo, m vico Sorhonœ) :
Datqtic scqitcslcr idem.
Sicque paln-ster crit ; hic et hœc alacris rclincbit.
* Celte règle se trouve déjà, ciiapilre iv, p. '17, en d'autres ternies.
•' Ces vers ne sont pas dans le manusciit i;j'i6i2.
* «Hec sunt illa nomina <jae irrc;jiilariter comparanlur. . . 7no^'»ij/i'cas:) manque
dans le manuscrit lô'iGn.
' Ces vers ne sont pas dans le marmsciit 15/162.
138 GAPUT XV. — DE NOMINIBUS.
[Omnia^ iiomina que subslanlive quandoqiio expomiiiliir \cl
resolvuiitiir in fcmiiiiiiiim vcl in générale vocaljiiliiiii, iil (ilhnui
curnt, id csl (ilhciitcs cuirunl, aliqtiando resolviinliir in nonien
sue pi'oprietatis, ut ejj'undcrc munmi in planum, \d est in pla-
niticin. ]
Ilec sunl illa noniina que terminant noniinafivuni in cr et ac-
cusativum in cm. et in a, ut tiereni vel acvd; clherem vel cllicia;
crnterem vel cralera ; pnntherem vel panlliera.
[Quedam- nnminahabent nominativumet ablalivum fantum,
ut fors, forle.] — Quedam genilivum et ablativum, ut risceris,
viscère; uheris, nberc; tah'i, taho. — Quedain j^enitivuni, accusa-
livum et ablalivum, ut forts, forem, fore. — Quedam nominati-
vum tantum, ut Diespiter et cxspes. — Quedam nominativum
et accusativum, ut nominative: hoc opus; acrusativo: iwc opus,
pro necesse; pro divitiis tantum plurali numéro declinatur, et ha-
bet omnes casus, et est teminini generis. — Quedam nomina-
tivum et vocativum, ut maclus, o maclc. — Quedam ablalivum
tantum, ut tempeslate, Icmpestalihus , pro tem[)ore; et sponte cimm
babet f lanlunij ablalivum.
Omnia-* nomina quinte declinationis cai'ent genilivis, dativis
et abktivis pluralibus, prêter isla :
Suntres atque dics , actes, faciès, speciesque;
mis quoqiie maneries addatur mntcricsque.
Omnia^ nomina quarte declinationis faciunt dalivum et abla-
tivum plurales in tbiis; prêter isla: arcus, juirlus, lac us , portas,
tribus , quercus, ficus, acus et specus, que faciunt in ubus, ut acu-
bus et partubus.
Hec sunt illa nomina que non babent n m nominative sed
' «tOmiiia nomina que siibstanlive. . . planiticm." (Ms. loiGa.) — Manque clans
le niannscril de Laon.
- «Quedam nomina. . . furie. ^^ (Ms. i5/i6a.) — Manque dans le manuscrit de
Laon.
^ Cette règle est déjà plus bant, p. 55, à la lin du cliapiire iv.
* Ibidem. — Cf. Priscien , Vil, wiii, ()i.
CAPUT XV. — ])!•: NOMIMHL'S. 1:^9
iii oblinuis, ut aiJinnus, ndumaidia: ii'iil'is, <jii>(inlis: clcplins, clc-
plianlts; PuUdS, Pullantis; Calais, CakanUs, et \dom(is, \domiinlis.
Ml. Omnia' iiouiiiia inetallorum, scmiimm vcl hiiniiiliuiiin .
ad [»oii(liis vol ail meiisiiram |)(M'(iiic'i»lla. laiiliim siii'jtilaritcr dc-
clinaiiliir, nt aiiruiii , Inlicmn , rinuin. L'iule dicliiin est :
Pondéra , scmiiiaf/uc et litiiiidinii pliiralis cffcriDit.
Omnia nomina arboriim- siint femiiiiiii {jcnens, nt jnnus et
pomtts ; prêter diimtts et riil)er,ul('(iste>' Glplaslcr, fjne .snnt niaseu-
lini generis.
Onniia nomina || frneluum arhornni siiiit nenlri generis, ut Foi. se i'
virum et pomnm; prêter nu.v q\ ^jians, caslanca ,Jicus , oltra, bacca,
avclami et tira, que sunt féminin! generis.
Omnia nomina fluviorum sunt masculini generis, ut Ptidus et
Cremonella-^ : prêter Danubium et Ci'ii.slumium, que sunt neutrige-
neris.
' Cf. Priscicn, V, x, 54. — Doctrinal, i '" pari., v. .■]88-39(). — Ou lit .lussi :
i" Dans le Priscianus metrijicalus , v. li-j-2-îi']li :
Pondère, mensura raro sunt co^nila plura ;
Semina vcl liquida, propriumqne , clcmenta , mcUdla
Plcraquc plurali carucrc , scd es dabilera.
•j" Dans le (irécisme (ms. 1/17^.'), fol. '1:3 v") :
Cuncla inetallorum die sinijula nomina tantnni :
Eieipis es , eris , diecns pliiralia ern.
■ CI. Priscion , V, 11, 3; — Doctrinal, 1" pari., v. 5o4 :
■\nniinis arborei vis l)a,'c sibi vnlt sociari.
Prisciuniui ineiriftcaitts v. 363 :
Ilicjluvius sempcr; hec arbor ; iiic olcastcr.
Grécisme [ms. 1/17/1."), fol. /la v") :
Arboreum nonicn die Jemineum fore seniper,
Niduntus, rubcr, oleaster, sivc piaslcr.
La glose ajoute : c.rcipc quoqitn Ijii.tinn.
^ La Cremonelhi est une petite rivière (pii coule du nord au sud entre l'Adda et
rOglio, et va se jeter dans le Pô, à Crémone, qui e.>t située diuis le delta formé par
UO CAPUT W. — DE NOMINIBUS.
Omnla nomiiia loconim, cujuscuinquc declinalionis. sunt fe-
inlninl gciieris, u( Bohouki, aiit neiitri, ut Bcvirmnnm ; prêter
Mutul^ et Sutul, ([uc SLiiit niasculini generis; unde versus :
Feminea sunt' nculrave nomma queque locorum.
Inveniuutur quandoque dictiones composite, posite pro [)ro-
i)riis nominibus locorum, \xiMom Pessulanus, et Sanctus Naza-
rus, que sunt masculini generis.
Omnia nomlna numeralia, a (jualuor usque ad ccnluni, sunt
omnis generis, numeri pluraiis et indeclinabiiia; et omnia ca-
rent vocativo casu.
VIII. Omnia nomina desinentia in x^ m nominalivo termi-
nant genitivum in cis vel in f^is, ut kx, legis; prêter îiix, }ttvis;
nox, nocl'is; senex , senis; supellex, supellectilis. Unde versus:
Reclus* in x genilivus cis facit anigis, [et inde]
Excipitur nox atque senex ^ nix atque supellex.
IX. Omnia ^ nomina desinentia in osus important plenitudi-
dem, ut vtnosus. — In bumhis miportant snnditudmem, uifun-
bundus. — In bilis, aptitudinem, ut docibilis. Unde versus:
Osus plene notât; hunclus similat; hilis aptat.
ses deux embouchures. — Le Crustuniiuta (aujourd'hui la Conçu) est une petite
rivière du nord-est de l'Italie, au sud du Rubicon, dans la république de Saint-
Marin, et qui se jette dans la mer Adriatique. — L'auteur devait évidemment être
du nord de l'Italie pour citer deux petits cours d'eau aussi peu connus et aussi peu
importants. — Il faut aussi remarquer les noms do Bologne et de Bergame.
' Sitthul, oppidum uhi ri'gis t.liesauri erant. (Salluste, Jugurlha, xxxvn.) — Flu-
men oriensa meridie, noiniue Muthul. (Id. ihid., xlviii.) — C'est le Vovëpinatos de
Ptolémée, aujourd'hui la Seihouse, qui se jette dans la Méditerranée, à l'est de
Bone. — Rien n'indique dans Salluste que Suihul soit du masculin. — Quant à
Mm</im/, l'auteur, par ignorance ou par distraction, a pris un nom de fleuve pour
un nom de lieu.
- Ce vers n'est pas dans le manuscrit i5'i62.
' Cf. Doctrinal, i" part., v. 196-912; — Priscianus utetrificalus , v. 6oi-6o8.
* Ces vers manquent dans le manuscrit ij^G-^.
* Les paragraphes 9 et 10 manquent dans le manuscrit i5462.
CAPUT W. — DE NOMINIBUS. Ul
X. Omni;i iioinliin veiiiciiti;! ;i noiniiiihiis scriinde detlina-
tionis, ol (Icsmeiitia in tds, forni.iiiliir ;i jjcinlivo. addita tas, ut
bonus , boni , addifa tas, i'ii bonitas. Si vcio lial)iieiiii( duo //, ulli-
muin i mutatnr in r hicvem, et addilur tus, ut plus, pii, i in e,
et addita tas, lit jnctas: prêter liber, libcrtas, et puber, pubcrtas
et siinilia, que foiinantur a nnniinativo, ut Itbir , addila tus,
fit liber tas.
Item deslnentia in tas, venientia a nominihns tortic derli-
nationis. formanlur a dafivo, addita tas, ni feli.r, felicis, felici,
addila tas, lit félicitas: [)reler ista : Itonor, lionestas; mujor, inn-
jestas: [el yvQlev] pauper, paupertas: vctus, vctustas, que oniiiia
formantur a nominativo.
XI. Ilec" sunt ilia adverbia ([ue tantuni romparaïUiir iti ad-
verbiis : diu, diiitius, dintissimc; nuper, nuperius, nupcrrime; sepe,
sepnts, sepissimc: satis, satius;el secns, secnis.
Hec sunt illa adverbia seu prepositiones que coniparantur :
ante , post , pridem , prope , super, infra, ultra, intra, extra, citra.
Hec sunt illa nomina^ et adverbia que carent tertio gradu id
est superlative, et illa continontur in istis vcrsibus :
Ante^, inenior, jiiveiiis, citiaqne. scnox. adolescens,
Pro.ximui, obni.vus , loiigiii//uiis (leiiiquc diccs;
lliis secu.s atqiie dives cf)iijnngerc rite scialis;
Scito quod isla graduin iiequeunt assumerc ternum.
^ «Hec sunt illa nomiiia et adverbia. . . islis vorsil)usr5 manque dans le manu-
scril i5'i6a.
* Le manuscril ijiôi donne ainsi ces quatre vers (fol. iGo r", i'" col.) :
Ante, monior, jiiveiiis, citraque, sencx, adolescens,
Scito fjuod isla jjradum tic(jucuiil asccndere Irinum.
Hiis «pn(« atqiii^ satis foiijunfji rite sciatis.
I*i-fi\imiis l'I divps paritcr eonjungere dcbcs.
Le Doctrinal ( i" part., v. 466) dit :
Auto, soncx, juvenis, adolescens, qiiatdior ista
Sola (jiiidem solis uluntiu' comparativis.
Knrin,dans le Priscianug metrificaius (v. 263) on lit :
Aute, senex, adolencem , juvenis sunt sine summis.
l/i2 GAPUT W. — DK NOMIMBUS.
Oiiinia ;ulvorl)ia veniontia a iioininihiis lertie dcclinalioiiis
forniaiiliir a dalivo. addita 1er, ul fovlis, Jurti , addita ter, lit
fortiter. — Si \ oro noininativus desinit in ens, formantiir a ge-
nilivo, ut pruâcna, prudentis. Us \\\ ter lit prudcnler. Ouod faliit
^''' \'- in istis : audax , Il (ludactcr; Jacilis, di^cilis, faciliter, diffieiliter, (jiic
proferuntur [quandoqiic] por sincopam, causa niclioris'sonori-
tatis, ut [faculter, diJîcuJtcr].
Omnia adverbia^ venientia a nominibussecundedeclinationis
forniantur a dativo, o in e, ut dncto, o in e, fil docte; et omnia
tcrminantur in e, prêter ista, que faciunt in c et in cr, ut dure,
duriter ; Jirme,Jirmiter ; pmve , graviter; [igiiave, ignaviter-'Jiumane,
humaniter ; inhumane , inhumaniter ;^ suave, suaviter ; large , largiter;
nore, nov'tter; unde versus :
Largus et humanus^, firinus , diirus , novus atqiœ suavis ,
Hec in cr vel in e faciunt adverbia de se.
XII. Singularia'* quinquo modis transeunt in pluralia : in-
venfu, ut due catene; oppositione, ut duo soles; participatione,
ut Gallia citerior et GalUa ulterior; auctoritate veterum, ut vina,
frumenta: et quando proprium transit in appellativum, ut Salo-
mones m Domino sapientes.
XIII. [Onmia^ composita ab arte, parte, corde, mente , capite,
fronle et dente sunt oranis generis et declinantur hoc modo: hic,
hec, hoc mers, etc.
Hec noniina sunt promiscui generis : arpiila, mdvius, mustella,
passer. ]
XIV. Quis habet septem composiliones, scilicet : siquis, ne-
quis, ecquis, mimquis, alicptis, nnusqiiisqne et quisquis; et habet
quiiKiue siilabicas adjunctiones, scilicet : quisnam, quispiam,
qiiisj)iilas, qmsquam et quisque.
' cr. Priscieii, XV, ni, 11.
- Ms. i566!2.
3 Ces vers inanqiienl dans le cnaïuiscril lâhG-?.. — Le premier a sept pieds.
* Cepar.i{jraplie 1 -^ manque dans le manuscrit 1 r)/i()2.
^ Ce parafjrapiie 1 3 manque dans le mannscrit de Laon.
CAI'IIT W. — Dl<: NOM IMBUS. I'i3
llcni. fjnis, rnni oiiiiiil)iis suis composllis et sill;ii)icis ad-
jiiiiclioiiihiis iil)i([iio aiiiillit qui in siiijjulaii , cl se i[)siim in
phirali | perdit '].
Ileiu in tribns compositionihus (yj</.s corripiliir in singulari nu-
méro, et nenlrnni in plnrali, ut sitiiui , ncqun , nliqua , et cpiidam
(licnnt liiiDKjiin et ccijiui . (piod invenilur in Orado.
Item- qius, ni liiis dnabiis cnmposiliondius niniiijin^ et re-
quis, est inlerro{}a(ivnin, ut muuqnia vel ccquia Velrus cuirU? cl
cum lîiis dnabus sillahicis est inlcrrogalivuni, srilicet nnm et
pinm, ut quistitim et qiiispiimi homo cuvnl'*
Ilern linc nonien <pti liahct 1res rnmpositioncs, silicet : qui-
vis, quiUhct et quicuiiupie, et un;Hn sdlaliicani adjunctionem, ut
quifJnni.
XV. Nota^ quod ista nomina : omnis, qndihct, quivis, qxucum-
quo et uuuaqfiisquc habent distribui [ad 1res] ad minus, cirra
appcllaliva; in pbirali \oro cirra [1res vel plures?] ', neitler vcro
et ulerque , (iltcr et utor circa duo lantuin.
' Ms. i5/i()3.
- trllcm (jnix, cuin liiis iIumIiiis. . . (juiapimn hottin cioriln riumqno dniis l(^ inniiii-
scrll 1 ô/iG'.
•' ttN'oln (|iiO(l isia nomiiin... rirra iliii) lanlimi'i niaïui'io dans lo manu-
scrit 1 3 /(()•'..
* Il V a rirca sp.r dans \o manuscrit de Laon.
U4 CAPUT XVI. — l)K VERBIS.
CAPUT SEXTUM DECIMUM.
REGULE IINTERCIS^ : DE VERBIS.
T. Hec sunt illa verba quarte conjiigationis que faciunt in
simplicitate futurum iiidicativi in bo, scilicet ibo, quibo, ne-
qiubo; sed in corapositione aliquando faciunt in am, aliquando
faciunt in ibo, ut transeam et transibo.
II. Hec verba sunt neutre passiva^ que in preteritis per-
fectis, et in hiis que perfectum dant, retinent litteraturam pas-
sivam , et in ceteris vero neutrorum , scilicet :
Gaudco cumfio, soleo , simiil audeo ,jido,
Quinque, puer, numéro neutro passiva tibi do".
Hec sunt illa verba que dicuntur neutro passiva, scilicet:
exido, vapulo, vcnco,Jio, nubo et licco, unde versus:
Exulo^, cum liceo , vapulo cuin veiieo , niibo ,
Sensum passivum sub voce gerunt aliéna.
' Cf. Priscien, VIII, xi, Tn.
- Ces deux vers sont extraits du Doctrinal, avec de légères variantes (l'^'paii.,
V. 9.58 et 969). Le second manque dans le nianuàcrit i.")'iG-3.
•' Ces deux vers manquent dans ie manuscrit 106(32. — On lit dans le Gré-
fiswîe (ms. 16765,101. hh v"):
Audeo , cum soleo , ciun prandeo , gaudco , fulo ,
Mereo , tnm jio iipiitro passiva notato.
On trouve dans le Doctrinal les deux vers cités dans le texte , mais aver une
variante du premier qui doit avoir été emprunté par Alexandre de Viiledieu {Doc-
trinal, i"part., V. 960 et 961) au Liber Pauperum de Jean de Beauvais. (Voyez
Hauréau, Notices et Extraits, etc., t. XXVII, p. 53 : Notice sur les œuvres authen-
tiques nu supposées de Jean de Gnrlande.)
CAPUT \VI. — Dt: VKUBIS. I/l'j
Hec sunt illa vcrba terlic ronjnijalionis fjiie liahenl prelerila
et supina ad modum (juartc ri)n\ui\i\\'wms: rupin, pcln, (jncin ,
(irccsso, laccsso, sapio et tcro.
Hec' sunt illa verha :u['\\;\ (jnc i;in'n( siipiiiis cl |>reterilis
passivorum, scilicet :
Bespiio , Uiiijuo , liimi . poscn , /«rfKO qnii(|UO ilisco ,
Cum venio [rpuno] simiiL addilur urgct cl uuifi'l :
Ciim sint passiva perdunt sua sepo supina. ' "'■ '^^
III. Nota- (|uod lioc veihiim irnio, in simplicitate et in com-
positione, est neutri gcneris, nt irnio, advcnio; prêter ciim istis
quatuor, scilicet in, prc, circiim et cian. ut inveiuo , provcnio . civ-
cumvenio, et convenio ([uamlo stat [yro alloquor.
Nota quod hoc vcrburn sedeo, scdes. in simplicitate et in coni-
positione, est neutri generis, ut sedco, assidco, quando stat pro
sedei-e sinipliciler: j)reter cum istis oh,j)os, circiim et ad, ut ob-
sideo, possidco. cinumsideo , et nssidco, ([uando stat pro juxla
sedere, ut iste assidet illtim, id est sedet juxta illum, cum quibus
compositionibus est activum. [Compositum^ cum m fit depo-
nens , ut insidior. ]
IV. Nota quod hoc verbum do, das est activum et prime con-
jugationis; sed si componatur cum monosillabis dictionibus,
t'Ilicitur tertic conjugationis, [ni' nddo, rcddo et condo;] cum
disi[labis integris raanentibus [remanet'' prime conjugationis,
et ubique corripit da in penultima, ut circumdamits , vcniimdamus
et pessumdamus. Intègre manentibus] dictum est, propter credo,
' «Hec sunt illa verba activa que carent siipinis et hiis que formantur ab eis, sci-
licet : meluo, limeo, renuo, vespit», diu-o, ponco, nmbigo, compenco, urgeo et litKjuo
in simplici. n (Ms. 1 54(39.)
■' Cf. Priscien, VIII, vi, 3i.
^ «Composituni. . . insidior.n (Ms. i.54fiM.)
* Ms. ibUG-3.
=• Ms. i5463. — Manque dans le munuscril de Laon, par une distraction du
copiste, trompé par la répétition des mêmes mois. — C'est ime répétition de ce
qui se trouve déjà au chapitre vui, p. 80.
156 GAPUT \VI. — DE VERBIS.
credis et vendo, vendis, cum suis composilis, [qiiocP componitur
ex crelum et do, et simililer ex venum et do]. El est noluiuluin
(juod r/c iibiquc producilur, ul circumdetur, j)reter in preterilo,
in quo brevialur; unde dictum est:
In verbo do , dos , si sint polisillaba , noscas
Qiiod de lonn^atur, sed da sonipor brevialur;
Preloritum delur brevibus laiilum el brevietiir.
Nota quod hoc verbiim sum, es, est, cum tribus suis roni-
positis, babet participium presentis temporisa cum ab habet
absens; cum pre,presens; cum potis nomine, potens; et rum aliis
tribus habet participium futuri temporis : cum pro , profuturus ;
cum de, defuturus; cum ad, adfiUurus.
V. Nota quod omnia verba^ secunde conjugationis facientia
preteritum in tii carent supinis. ut egeo, egui, et vigeo, vigui:
prêter ista pa[teo], jda[ceo]. ta[ceo], no[ceo], val[eo], ca[r(?o],
me[reo], et o. h. na. en. do.
Omnia verba geminantia preteritum in simplicitale araitlunl
geminationem in com|)Ositione, ut ciirro, cucurri; mcurro, in-
ciirri; prêter ista : do, [sto], disco, posco,parco, cano cum pre, et
pungo cum re, unde versus :
Si componantur geminantia , non geminantur,
Nisi do,parco, sto, disco, posco, repu)igo\
VI. Hec sunt iUa verba que habent participia preteriti tëm-
' Ms. i5i62.
2 a. Doctrinal, i" part., v. 766-771. — La même théorie se reirouvc dans
le Grécisme (ms. 167/15, fol. 80 v°) :
Hec septem sola tantummodo neutra secundo
Preteritum faciiint in îti divisa, supina
Necperdunt, sicut careo,;)a<eo, m/eoque,
Et prêter doleo , noceo, placeo, taceocpic,
Nam caritum sive cassum , passum , valitumque ,
Et dolitum, 7iocitum , placilum , tacitum scio vere;
Per pîa. ca. ta. pa. do. na. no. potes ista videre.
' Ces vers manquent dans le manuscrit i5462.
CAPIJT \VI — DU VKHBIS. 1 'i7
jioris; ceno, cenatns; jiim, juratua; c.areo, cossus; polo, pota lus; ti-
tuba, tituhntus; prnmh, pransua; cjuirsco, (juiclus ; sncsco , suclus.
[Nota' quod oinnia verha dcponenlin habcnt tria participia
in ans vcl in cns; et alia in lus vol in rus: prêter mcdeor, mcilcris,
(juod habct tantuni lucdcns; et rominiscor, reminiscei'is , quod liabet
tantnin romuitsccns ; et fruor. frucris, (juod hal)et tantnni /Îmcws;
et vescor, vcscens , (piod lial)el tanlum vcsccns; et prêter rocor,
vocaris , quando est deponens, quod habel tantum rocnlus; et
j)reter mtor quod babct ipiinque, scilicet miens, nisus. nisurus,
niûcus Glnivurus: et metior. mctiris, quod habct fjuinque. srilicet
mdicns , mclilus, niotiturus, mrusus et mcnsurus.^
Vil. Nota quod omnia verba transeuntia in reni rationalem,
[vcl- irrationalem, (juanivis ncutra | , possunt habcre passivum
in terlia |)crsona, tani in singulari quam in plurali numéro, ut
uro , aras, aratur; et comedo, comedilur. Vcl potest dici quod
omnia vcrba ncutra [et-^ transeuntia in rem animatam rationa-
lem, vcl irrationalem, id est in rem inanimalam], reguntexna-
tura transitionis accusativum post se, et possunt haberc tertias
personas passivorum, tam in singulari quam in plurali.
Vin. Cado, cadis, cuin omnibus suis compositis, caret supi-
nis, prêter cum oh, cum quo facit obcasum.
Nota quod hoc verbum cado, cadis, in || simplicitate et in com- Foi. K7 v°
positione neutrum est, prêter cum istis : pxcedo, concedo, procéda
et anlccedo.
[Facio'\facis, verbum neutrum est, et compositum cum pre-
positionibus semper est activum, ut inficia; prêter cum hiis :
' «Nota quod omnio verba deponentia. . . mensuriisr) mnnqiu' dans le manii-
scril de Laon.
- En inlerlijjnc, d'inie autre main.
^ (Tct Iranseuntia. . . in animatam : n on interligne, d'une nntie main.
* Le lond de cette noie se trouve dans l'riscien, VIII, vu, 3;î-35, el VIII, iit,
l '^ — Tout re passnjju : r lùicin , fucis , verlium nouirum est. . . et animadverlo
neuirum esl?i*(p. l'u), I. i-j), e^^l cnipninti» nu in.uiuscril i.^j'ifi'i; il niani[ui' dans
le manuscrit do Laou.
U8 CAPUT XVI. — DE VERHIS.
offlcio, proji'cio et iJejicio, in quibus est neulniin. Tanien injicior,
hijiccris, cl proficiscor, proficisccns , et (Jejiciscor, dr/icisccns, siint
(îcponentia. — Composilum cum advcrbiis, ut benofarif), imile-
fdc'w, rsiitisj'acio, neutruni est, licet in divina pagina invenialur
adcfacimim, in passiva significatione. — Compositum rum infi-
nitivis verborura, ut tcpefacw, ex tepere et facio; cakfacio, ex calere
cl facio; et commoncfacio , cum biis neutrum est; tepefacis et cale-
fdcis, commonefncis breviantur. — Compositum cum aliis, scilicet
cum adverbiis, longatur secunda persona. — Compositum cum
nnminibus, quidam volunt esse activum et transire ad primam
conjugationem , ut comifco, amplijico, velijico; prêter gralijicor,
testijicor, versljicor et ludijkor. Tamcn invcnitur activum, ut in
Saiustio : ludijicare^ (pro ludijicahant) consulcm.
[Omnia verba desinentia in- co sunt secunde conjugationis,
ut (loceo; prêter ista, scilicet meo, beo, creo, screo, laqiieo, nauseo,
calceo, nucleo, que sunt prime conjugationis; et prêter co, quco,
cum suis compositis, ut veneo, ndco, nequeo, que sunt quarte con-
jugationis. — Nota quod invenitur cieo, des de secunda conju-
gatione, et cio, cis de quarta conjugatione, etc/eohabet primam
brevem; a supino ejus formatur cito, ciimn, chu; m in o fit cilo.
Clins; componitur cum ex, et dicitur excHo, excitas. — Cio, cis,
de quarta, habet primam longam; per forraationem fit cxcito;
dicimus procieo (^procax); componitur cum sollus et i\t sollicilo ,
sollicilas; idem soUicilus.
[Eo, is, simplex et compositum^, neutrum est, prêter cum
hiis : ineo, adeo, siibeo, prctereo, circumeo, transeo, amhio, obeo,
anteeo, et coeo, pro colligo. — Prop. Omnibus remanet e (prêter
in ambio quod non habet c) in simplicitate et in compositione,
in presenti gerundio similiter et in genitivo presentis participii,
ut subiens, siibemitis; sed videtur contra rationem , quia genitivus
débet formari a nominativo. — Solutio. Dicimus quod nomina-
' Salluste, Jugurthinum bellum, xxxvi.
^ Cf. Priscien, IX, vni, lio, Iti \ De xii versibm Sneidos , cap. m, 45.
^ Cf. Priscien, VIII, vi, 3i.
GAPUT XVI. — DE VERniS. l/i9
(iviim arcijiit al) anli(|ii() jinilerilo, ot {jcniliviiiii al) anliijuis-
siiiu». l't (|iiia (lia iiiijx'rlccla liahuiU'O , ^s■. it, iii aiili(|ii(> jti'clo-
rilo iinix'rIV'cto lial)('l)al c in |)rliiia [tcrsona, cl (lict'haliir vduuii,
cl al) illo (Icscendil (jcniliviis: iiKnlniii (liciiiil ilxnii , cl al) illo
nominalivus (lescendil. — Nula qnod oheo diias liabel signilira-
tiones : ohco, id osl clrcumdo, {>l iii liac sii^mlicalionc esl acli-
viim; elobco. Id esl morior, et in iiac si[jnili(alnn)C esl ahsolii-
tum. — [.S'///(ro|' nro sithsislo | esl neiilruni|; coiilra | |>ro |
incipio, ex stisutn vel sursum el rilo, cilns, | est nculrunij.
[ Fcr/o, vcrtis-, in sini|)licilalc, osl aclivum ; scd in rniiipo-
sitione fit ncutruni vel (lc[)(inens, ut reverlo, jnrvcvlo, connrlo;
revcrtor, prevciior. cotwcrtur. cl (iiiiiiKidrciio neulrnin esl |.
IX. Quatuor sunt verba anoinala, sciliccl : s^m^yc'yo, vulo cl
cdo; et dicuntur anomala, irrcjjularia, al) a (|uod est sinc^ et
novma, rejjula; iudc anomala, id est: sine re|fula.
X. Mtllu'' nittlis est aclivum ; scd in composilione ellicitur
neutrum, ut conimilto cl admillo quando stat pro peccarc.
Plecto, in simplicilalc non est in usu; sed in composilione
est communis jjeneris, ut (mij>lcclor.
Nota quod hoc verbum cuvere , cauium, valet lanlum (juoad
adhiberc cautelam, ut cave tibi, id est: cautclam adliibc libi, et
tune neiilruni est.
Item cavco, vi(o, ut aivcu lalroncm, id est vito, et tune est ac-
livum.
item carco, id est observo, ut hoc aivclur m Icfribus, id est:
caulc observatur, et tune est aclivum. Cndc versus :
Hoc verbiim caveo Iria viiU sihijura tenere :
Vital cl observai, cautclam \iill adiiibcre.
' Les mots onlro crocliols manqiicnl dans le mniiiisc rit. — Le Icxlo est ici forfo-
ment ailcié.
2 Cl". Piiscion, VIII, M,, ;]3.
•^ Ce paragraphe i o manque dans le maïKisrrit lô/Mif?.
ÎÔO CAPUT XVI. — DE VERBIS.
Nota quod hoc vcrhum vako plures liabet significationcs, ut
iste valet, id est : salvus est ; et istc valet, id est : potens est; et valet,
spectat ad prcrium; et valet, id est périt, ut : valeat qui inter nos
(juerit fliscoi-diam, id est: pereat; unde versus:
Snnum, cum precio , passe , périt atqiH' snlulat,
Una voce valet signifîcare potest.
XL Hec sunt^ illa verba acliva cjue apocopantur in impera-
livo, scilicct : die, duc,fac,Jer; die, ad differenliam \m\usdica,
dicc; duc, ad differentiam hujus ablativi duce; fac, ad difTcren-
tiam hujus ablativi face \)ro Jacella-; ftr, ad diiïerentiam hujus
genitivi fere, pro hcstia.
XII. Hec sunt illa verba neulra que conjunguntur cum^ ge-
nilivis et ablativis, sciiicet egeo et indigeo, ut egeo panis ci pane;
indigeo vmi et vino.
Hec sunt illa ' verba deponentia que conjunguntur rum gc-
nitivis, accusativis et ablativis, scïYicci fruor, Juugor, potior, utor
et vescor, ni fruor pams, eipanem, ei pane.
XIII. Hec sunt illa verba que in simplicitate sunt neulri ge-
neris, et in compositione efficiuntur activa, sciiicet cedo, cedis;
credo, credis; sedo , sedas;eo, is ; facio , j'acis : pario , paris ; pungo ,
' Cf. Priscien, Vlll, i, 6.
"^ Facella, mot italien, diminuti! de Jace, rtortiie*:. C'est une nouvelle inditulioii
de la nationalité de l'auteur. (Voyez plus haut, p. 135, note i , et p. iSg, note 3.)
— r.tlic, ad difTerentiam . . . pro heslia-n manque dans le manuscrit i5469.
■^ Cf. Priscien, XVI]I,xxx, !î()5. — Les paragraphes la et i3 manquent dans le
manuscrit i 5^09.
■' (]f. Priscien, XVIlI,.\x, i()3, lOA; xxiv, 189:
Vescor cum potior, fruor addaa.fmiffor cl utor.
Utimur utilibus, fruimar coelcstibus cscis,
Vescimur œternis, polior dapt', fiuijjor lionorc.
Ista notant usum ; quarlurn scxtumque sccunduni
Deposcunt casum, polius tamen addito sextuiii.
(Jean de Garlande, lAhellus metricvs de verbis tlcpotienliulibus ; cf. Notice sur les
(L'uvres aullientiquei ou supponées de Jean de Garlande, par M. Hauréaii, dans le
37'' vnlimie des Nnliros et l'^TlrinlH des manuscrits , etc., p. (')'].)
GAPUT \Vi. — DE VERBIS. 151
sedeo, vado et venio. — Vado, vadis, tanlum ctiin iiiia sola coiii-
positionc est aclivmn, ut inrado. mvtidis.
Noia ([uod vcrhum lioc sciitio, sentis, acllvuin est; sed coinpo-
sitionis gratia lit deponcns, ni asscnlior cl dissentior.
XIV. Hec sunl illa verba (|U(' liabcnl sonsmii prescnlis et
preteriti, scilicet odi, novi, cepi, mcmuii, unde versus:
Bis duo sunl, odi, novi, cepi , vieminiquc.
Que reliiicnt sensuni prescnlis prelerilique.
XV. Omnia verba perlinentia ad splendorem rarent supinis,
[ivoicv fulip'O (piod ïnc\[ fiilsum.
Omnia verba pcrlinenlia ad menioriam conjungunlur cuni
genitivis et accusativis, ut obllviscor tut et le; memmi lui et le;
recordor lui et le.
XVI. Hec sunt^ illa tria verba deponentia que producunt pen-
ultiinani sillabam, scilicet adulor, prestolor et consulor : || undu Fol- 88 r"
versus :
DicÀlo jmcstolor-, consulor, seinper adulor.
XVII. Hec sunt dla verba (jue curent propriis preterilis, sed
arcipinnt niiilno ab aliis :
Sido'^, sislo,Jcro, tollo, fsrio , fnrio , cevno
Cicuulent non |)ro|)nis, sod prelerilis alionis.
[Et'' nota ([uodycrdiabet nnillas sigiiilicaliones; unde versus :
Ferl piilitur, dicit;/ér< ciipit alqiie gcniit. ]
Suh, sidis, accipit a verbo scdeo, sedes , et facit sedi. — Sisto,
' Le parnjjraplie iG manque dans le inannscril i')'\()-i.
- Celte quanlilé n'est pas indi(|iiL'e par Tliurnl dans ri'unnK'ialion (|iril fa
p. b^H et sniv.
•'' Ces vers se Irouvenl déjà plus haut, cliap. viii, p. H:!.
* ffKt nota. . . alque {joniil.'o ( \ls. if)'!!)'!.)
152 CAPUT XVl. — DE VERBIS.
clicil Priscianus' quod habet duas significationes : sislo, id csls/o,
et (une est neulrum; et sislo, id est staluo, et lune Iransilivuni
est; et quando neutrum est, accipit a sto, stas, preteritum et
{diQ\istcU, et suj)iiiuni stalum, slatu: unde versus :
Sisto facit" stalui , si Iranseat, uimm statutvm ;
Cura fiierit neufruni, dicilo sisto, sleti.
Fera accipit a tulo, quod non est in usu , et l'acit tuli. —
Tollo accipit a sustulo et facil sustiili. — Fiirio accipit ah insanio
et facit insanui. — Ferio accipit a percntio et facit peiriissi. —
Cerno accipit a cresco et facit crevi. — Sed Priscianus cum nul-
lam^ faciat mentioneni de cerno, [quero quare ponitis? — Sed
dixerit ita : Prior ego eodem modo volo ponerej.
XVIII. Hec sunt illa'^ verba que non habent primana perso-
nam presentis temporis, scib'cet dor,for, scior; sed utimur tan-
tuni in secunda persona. Unde versus :
Dor, foi- sive scioi' presens non continet usus.
Dicimus enim vel rlnns vel {Jnre, datur ; faris \e\ fare, faiur;
sciris vq] scire, scitur.
XIX. Hec sunt illa verba que deficiunt^ in conjugatione
modis et personis : inft, verbum generis neutri, tertie persone,
modi indicativi, speciei derivative. a componentibus figure
composite ex in ai fit, compositio injit, conjugaiionis nuilius, sed
quidquid habet ad modum quarte conjugationis [habet], per-
sone tertie , numeri singularis , et non habet nisi infit.
' Priscien, VIII, xi, 5o.
- Ce distique semble emprunté à ileux vers du Doctrinal (i" part., v. 886 et
H87) cités plus haut (chap. viii, p. 89 , noie 1).
' Celle observation mérile d'être remarquée pour constater une fois de pUis dans
quel ordre d'idées a été fait ce Compendium Grammalice. — r quero quare. . . po-
nere.Tî (Ms. iô/jGs.)
'' Le paragraphe 18 n'est pas dans le manuscrit lô/ifi:?.
' Cf. Priscien, VIII, xi , xii, 59-63. - Dnclrinnl, i" part., v. 1010-1018.
CAPCT \VI. — DE VERBIS. 153
Foreni, verhiiiii {jciicris neulri, Iciiiporis |)resunlis el pretorili
iiiiperrocli iiiodi siil)jiiii((ivl , | vel o|ilalivi', li|;ure siinplicis vel
coinposile, conjujjalionis iiullius, si'd (jui(jiiid habet ad inodum
tertio habet,] ila declinatur: optalivo, ut furcm, fores, foret, cl
phirallter, ut forent: inlinilivo, fore; ci ila dcch'nantur conipositu
cjus, scûicel ajjorcin, perforent, eonforem.
Ville, salve, ave, verba dofecliva, siinl neulri gcneris, Icm-
poris presenlis, inodi imperativi, speciei primitive, figure sini-
plicis, coDjiifjalionis secunde, personc secunde, cl numeri sin-
gularis; [quidcpiid- habcnt, ad inudum secunde conju^jalionis
babent,] et declinatur sic [ave\ : imperativo, ave, el pliiraliter,
avete; fuluro, avcto , et ])Iuralilcr avetole; infinilivo, avère. lia
declinaiitur salve el vale.
Nota (piod ave dicitur in advenlu, vale in recessu, el salve
comprebendil ave el vale, tara in advenlu quam in recessu. [Et
in recessu-* simililer aveio, ul in Saluslio, cuin dédit Aureliam;
— infinilivo salvere, unde Oratius : J/c c* salvere, ubi renianeat
in salutatione.] Unde versus :
Dicit (we ' venions do juro, ra/cque recédons;
Hoc vorbiun salve coniprendil aveque l'rt/eque.
Aveo, aves, avet, verbnin anliquuin est, sed nunc non est in
usu, nisi [avehas-\ aveb<u\.
[Qiicso, verbum*'' gencris nullius, temporis presenlis, con-
jugationis terlie, non babel nisi queso, (juesumus, n\ est roi>o,
ro^amus.
[Faxo verbuni anliquuni est, derivaluni a facto, gencris nul-
' Ms. i56G'2.
- Ibidem.
* Ibidem. — Salluslc, ùitilina, xxxv. — Hor.ice, Epilres, F, vu, 00; F, x, i ;
Odes, I, xxtii, i5.
* Ces deux vers se Iroiiveiil Jaiis le (J rvcismc (im. 1/17/15, loi. -jf) v").
^ Ms. i.t/iO-î.
"• Ibidem.
15i CAPUT XVI. — DE VERBIS.
lius, teraporis presentis, et non liabet \\\û faxo . faxis , faxil , ot
pluralP faxiiil.]
Explicil, vcrhum generis neutri, temporis presentis, modi in-
dicalivi, speciei derivative, conjugationis nullius, a coniponen-
Foi. 88 v". tibus figure composite, || ab ex et plko compositum, non habel
nisi explicit, cxphchint, ut cxplicit liber Lucani, id est finem capit,
et exphciunt régule-, id est finem capiunt.
Incipit similiter declinatur, et componilurabm et cnpio, capis,
et non habet nisi incipit, incipiunt, ut incipit liber Salustii, id est
principium capit. et incipiunt Ysagoge Porphyrii, id est princi-
pium capiunt.
[Aîo, (lis, verbum^ generis nulJius, temporis presentis, modi
indicativi vel imperativi, conjugationis nullius, sed quidquid
babet tantum ad modum cpiarle conjugationis babet,et non ba-
bet nisi aïo, ais , ait, et plurali aiunl; preterito imperfecto aie-
bam, aiebas, aiebal, et plurali aiebant; imperativo, ai et plurali
aiamus.
[Inquio, \erhum generis nullius, temporis presentis, vel fuluri
modi indicativi, vei imperativi, conjugationis nullius, sed quid-
quid habet ad modum tertie conjugationis habet, et declinatur
sic : inquio^, inquis, inquit, et plurali inquiunt; preterito imper-
fecto, inqmebam, inqmebas, inquiebat, et plurali, inquiebant;
futuro, inqiiam pro inquiam; imperativo, inqiie; habet unum
participium quod est inqiiiens.]
XX. Hec sunt illa verba que non sunt in usu in simplicitate,
sed in compositione, scilicet licio, spicio, cendo, fendo, plecto,
cello, sidero, grego, cumbo, [leo^,pleo, stivguoj.
' Ms. lo^Ca. — On trouve encore f(ixim, Jaximus, jaxilis , faxem. (Cf. Dic-
tionnaire de Freund.)
^ et expliciunt omilie Greijorii. . . (Ms. i5^G3.)
^ vAio, (lis. . . quod est inquiens.^i (Ms. i5469.) — On doit remarquer que
partout où le manuscrit de Laon met genei-is neutri, le manuscrit iSiOa met ffp-
neins nullius.
* On trouve encore d'autres formes, (Cf. le Dictionnaire du Freund.)
^ Ms. 15/163.
CAPUT XV [. - f)K VERBIS. 155
\\I. Oninc parlicipiuin' aut est lijjiirc siin[)licis, id timaus,
mit (Icconiposito, ni pcramans, prêter illa (jihî veiiiunt a vcrbis
mcoiii[)ajjinatis, scilicel p'niijo, Imijjo , frmqro , fero , et ago- et
l'omposila eorum; et intellijjendum est de participiis a siipiiio
formatis.
Item intelligendiiin est <juod duo exigiinlur ad lioc(|iiod par-
licipium sit compa^inalmn, primo quod non servel vocalem sui
verbi, temporis presentis, nsimeri sinjjnlaris; secundo quod si'r-
vet vocalem primam prelcriti sui sim[)licis. Servare com])aKineni
in vcrbis est |)rimani vocalem el consonantem (juas verbum
hab(!t in presenti servare in preterito et supino.
' Cl", l^riscien, XI, viii, 3i ot 'S-?..
Omnes participes aut siinplicis esse iijfuru
Aut decomposilc dicere non dubitcs.
( GrcVismc , nis. 147/15, fol. 'i-^ x".)
Farticipans simple dccompositeve figure ;
Effractus vcl contractas inajfc roniposilc sunt.
(Priscianus metriftcatus , v. (jiG cl 917. )
- Le texte du nianuscril loAGa est très difTcrcnt ici de celui du manuscrit de
Laon; je crois devoir le reproduire en entier :
rOmne participiiun aut est tij^urc siniplicis aut decomposite, prêter illa ([ue
veniuul ab islis verliis inconipajjiualis, panjjo, tungo , franco , fero el ago; el de par-
ticipiis a supino foi'uialis iiitclli{{ei)dum est. — Nota quod quidam dicunl : Micliil
est dictu verijum inconipajjinaluui , cl parlicipium incoiui)a;jinaluni,([uin IViscianus
non dixit, sed liée participia non servant compajineiu suoruui verboruni. — Qui;-
ritur: Frung'ens, cujus liyure? — Si dixerit : decomposite, probo quod non. —
Dicit t'riscianus : Omne parlicipium aul est fi<jure simplicis aut decomposite, prêter
illa que veniunt ab islis verbis incompaginalis; ergo frangens est figure compo-
site, el tu dicebas decomposite, ergo maie. — Ad boc dicendum quod Priscianus
intellcxil de participiis a supino i'ormalis. — Itksi QUEniTur. : Quid est conipago?
Dicilur, quando liltero non servanlur in coujunctura ; quia cum à'ico frango , modo
babel a; fregi, modo babel e;fraclus, modo iiabel a. Sic ponilur régula magislro-
lum : Omne parlicipium est figure simplicis vel decomposite , prêter isla : jifmgo,
tango , f rail go , Jïto el ago; calefacio , calejeci, calejnclum, modo babel a, modo c,
modo a, et tamen esl de exceplalis: ergo régula curla est. Simililcr, circunulo, cir-
cumdedi, circumdalmn; ergo plura sunl quam dicilur, — el iiisero, inserui, in-
situm, et multa. — Ad boc dicimns (piod I^riscianus non posuit nisiduo, el dixit :
similia. Bene possumus poiiero (|ue volumus, quia ille qui couiposiiit dcmiuM luil
recordatus de pluribus. ?5 ( Ms. i5/i6a, fol. i(Ji r", 1" col.)
15G GAPUT XVI. — DE VERBIS.
Nota' quod quatuor exiguntur quod aliqua diclio sil parti-
ci[)iuni, scilicct: significalio, consignificatio, conjugalio et tcr-
minatio. — Significalio, ut signilicet actionem vol j)assioncm:
consigniiicatio, ut consignificet lempus presens, j)rel('rituni et
futurum; conjugatio, ut servet conjugationeni sui vcrbi; teriiii-
iiatio, ut terminetur in ans vel in ens, in tus, vcl in sus', vel in
us, vel in xus, vel in dus, vel in rus.
XXII. Nota- quod omnia gerundia et supina sunt nomina,
secundum quosdam, speciei derivative, gencris nullius et nu-
meri nullius, quia nullius generis et numeri nullius proprie-
tatem servant in constructione ; et gerundia habent très casus,
scilicet genitivum, ablativum et accusativum, uiamanih, amando,
amandum. — Supina habent duos casus, scilicet ablativum et
accusativum, ultimatum, amatu.
Nota quod ablativi^ gerundiorum tria habent notare, scilicct
causam, consecutionem et concomitationem temporis: causam,
ut m Icpcndo proficio, id est : quia lego , projicio; consecutionem,
ut m legendo projlcio, id est: si lego, projtcio; concomitationem,
ut m legendo proficio, id est: dum lego, proficio.
Quatuor modis^ transeunt participia in vim nominis, scilicet:
1 a Nota quod quatuor exiguntur. . . vel iu dus , vel in rusv manque dans le ma-
nuscrit 15^63.
- Cf. Priscien, Vllf, ix, Ai-5o; xiv, 71. — Cette question est très lonfjuement
traitée dans la glose Admirantes (ms. 253 de la bibliothèque d'Orléans). Cl. ïlui-
rot, p. 38o-38i.
* «Nota quod ablativi. . . id est dignus legin manque dans le manuscrit i5462.
* Cf. Priscien, V, xi, 58; XI, i, 5; viii, 3i. — Ces quatre modes sont égale-
ment indiqués dans le Doctrinal, 2° part., v. 995-997. — Dans la glose Admi-
rantes (ms. 353, biblioth. d'Orléans) on discute cette théorie, et l'on conclut
ainsi: trllnde illa quatuor supra dicta non sunt causa, sedsunt signa quando actus
debcat converti in habilum. Et liabitus est qualitas in co, et ex substantia et qua-
litate lit nomen. Ideo parlicipium est nonien, quando actus convertitur iu habi-
lum.» (ïhurol, p. 3io-34i.) — Les commentateurs du Doctrinal, au xiv* et au
XV* siècle, ont suivi la même doctrine: mais le Priscianus tnelrijicalus ne donne
que trois modes :
Parlicipans nomen facicl qui romparal ipsuni ,
Et qui componil, nec non qui tempora dcmil.
(Priscianusmcttificalus, v. 91601917.)
CAPUT \V1. — I)F. VERRÏS. 157
ronslriictionc. ([iiniido liaIxMil aliam ronslniclioncnKjuam siiiim
vcrhum, iil (tmdns illins et dodus grtmimaUcc; coin|)Osilionc,
qiiantlo hal)enl aliam coinposilloncm ([uani suum vcrbiim, ut m-
doctus; coraparatione, (juaiido coiiiparaiiliir, ut (munis, ainanlior,
amanlissitmis; t('ni|)oris ainisslonc. <|uaii(lo amittunt tempus, ut
isle liber est Icgcndus, id est : diipiuslrgi.
158 CAPUT XMI. — VARIA.
CAPUT SEPTÏMUM DECIMUM.
REGUL/E INTERCIS^. : VARIA.
I. Scplcm modis^ fit dciivatio in arte grammalica, scilicot :
voce cl sensu, ut ab nmo, amalor; voce, non sensu, ut ab nn-
fruis, anguiUa; sensu et non voce, ut ab iino, sfmc/;diminutione,
ut consido, rcmota o fit consul; additionc, ut justus, jusli, addita
Kni. 891'. tia\\ i]t justitia; per translationem de greco in latinuni, ut a
thcos,dcus; per antifrasira , ut a bono, hélium, et a parco , parca ,
quia neinini parcit. — Fit etiam per siiiabicam additionem, ut
quedam pronomina.
II. Forme casuales nominum sunt sex, scilicet raonoptotum
sive aptotum-, diptotum, triptotum, tetraptotum, pentaptotum
et exaptotum.
Monoptotum nomen est illud quod in omnicasu,in singuiari
numéro, habct unam terminationem, ut Diespitcr et nequnm. —
Monos, nomen grecum, latine dicitur umim, et ptotum, casiis;
inde monoptotum dicitur nomen quod in omni casu, in singuiari
numéro, babet unam terminationem.
Diptotum nomen est ilhid quod babet duos diversos casus, in
singuiari numéro, ut tah'i , taho; clyo, nomen grecum, latine dici-
tur duo; inde diptotum, quod babet duos diversos casus in sin-
guiari numéro.
' Les chapitres xvii et xviii manquent flans le manuscrit i5i69.
- Cf. Pri.scien, V, xiv, 7G, 77.
Aptota siuil proprie ipcU .siiic casibus, iiiJe
lol;i tota lola to(:i toto.
Forma nionoplota, dip li-ip tetrap pcutap vel exap
(Priscianvs melrificatit.i, \. 65i et 459.)
CAPL'T XVI! VAIUA. 159
Triplotiim nonicn est illud (|ii(i(l m sin;|ii1nri numéro 1res ha-
bct (liversos casus , iil tcwphim , lr»ij)li , Icinplo. Tris, {^rocuin , latine
tlicitur /ms, et plolum, casus, inde (riptoliim nomen est quod
habet très diverses casus in singulari numéro.
Tctraplotum nomeu est illud quod habi't quatuor diverses
casus in singulari numéro, ut ma^islev, magistri, mnp^islvo, ma-
[r'islrum. — Telra, grecum, latine dicitur quatuor, elpiolum, casus;
inde tetraptotum nomen est quod babct quatuor diverses casus
in singulari numéro.
Pentaptotum nomen est illud quod liabct quinque termina-
tiones in singulari numéro, ul dommus , domini, domino, dominum,
0 domine. — Penta, grecum, latine dicitur quinque, et plotum,
casus: mdc jientaptolum nomen est quod habet quinque termi-
nationes in singulari numéro.
Exaptotum nomen est illud quod habet sex terminationes in
singulari numéro, ut units, uniîis , uni, uno, iinum, o une. Ex,
grecum, latine dicitur sex, et ptolum, casus; inde exaptotum
nomen est quod habet sex terminationes in singulari numéro.
III. Nota quod hcc prepositio per ponitur multis modis in
conslructioiiibus. Primo ponitur jurative, ut j;cr Dcum. Ouando-
que ponitur causative , ut feci hoc per aniorcm lui, id est : cau^a
lui. Quandoque ])onitur privative, ut perjidus, id est: nonjidus.
Ouando(jue ponitur lemporalitcr, ut per tolam diem. Qu-indoquc
ponitur localiter, ut vado per cwilalem. Quandocjue ponitur inten-
tive, ul perpidcher, id est : valde pidcher : unde versus :
Per pariter privai, jurai; causam, loca, teinpora signât,
Auget et cxlrcmam vnll adhibere nianum '.
Hec prepositio am quandoque componitur cum dictione inci-
Per signât Icmpus , porsonam , vol ioca , causain :
Per nocles, per me , per rus, per prelia laudor.
(Grècismc, nis. 1/1745, fol. 38 v".)
Iiistriimciila notai, sii^iiat loca , li-tnpoi'a, causam.
( /Eijvkoea , ms. l'iiST).)
IGO GAPUT XVII. — VARIA.
picnle ab/vel c vcl ry ; m liaiisil in n antf! f, iit anfraclus; ante c,
Jil niicisus; anto «y, ul anijniro; el ([tiaiuloquo coinponitur cnm
diclione incipicnte a vocali, intercipit b,ul ambages et amlmslus.
Et HEC de REGDLIS^ INTERCISIS, PROPTER EARDM PROLIXITATEM AD PRE-
SEXS DICTA SDFFICIANT.
' Il semble, d'après celte note, que la rédaction primitive de ce ùmpmdium
Grammatice s'arrêtait ici. — Tout ce qui suit a dû être ajouté, dans un autre ma-
nuscrit, par un professeur qui a voulu compléter l'œuvre de ses devanciers. Dans
le manuscrit de Laon rien n'indique malériellement une addition, si ce n'est une
«p-ande capitale en rubrique au mot I\ola, qui est au commencement du chapitre
suivant.
CAPUT WIN. — i>K constiuictiom:. ici
CAPUT OGTAVDM nKCïMlIM.
REGUL/E I\TFJU:iSK : DE C0\ST1U)(>TI0NR.
I. Nota (jiiod partes ' oratioiiis simt ocio, sciliccl : noincii,
verbum, parlicipium. [Ji-onoincn. |)i<'[)Ositi(), advcrhinm. iiiler-
joctio-, conjunclio: quaruni quatuor sunt dccliiiabiles, scilicel :
nomon, verbum, partiripium et prononien,|| et (bcuulur decli- Foi. >«<,) v"
iiahiles et variabiles, (piia in eis v(»\ forinalur ab alia in eadeni
voce. Abe quatuor sunt indecbnabilcs, id est invarialùlcs, (juia
in eis una vox non formatur ab aba in eadeni diclione.
II. Nota quod nominativus qui supponit verbo (bcitur esse
ejusdcm persone et ejusdem nunieri cum suo verbo, ut Sortes
legit; et si abter fuerit. vitiosa erit locutio, vu Sor Icpwt. Abter
salvabitur per figurain. ut ef>o Peints lef>o.
' Cf. Priscien , IX , i , i .
- Il laul remarquer que dans celle gramniairo on parle peu des adverhes, livs
peu des conjonctions, et à peine des prépositions. Quanl à l'inlerjerlion, elle est
seidement menlionuée : d'abord au cliapiire i, p. 9, el ici. — Priscion lui a con-
sacre quelques lignes seulement (XV, vu, ft(>-f\9.), résumées en six vers dans le
Priscianus inetrifcatus :
Adverbium interjoctio dicitiir; hinc lamcn una
Pars est, affeclus varios menlis (|iiia sijjiial;
Leta, dolet, iiiiratiR, tiinot, iiidijuaris cjuoqu(î ridct.
Admiratur et iudiijiiat vol dolot hic 0;
Sed cadit ad verbum quotieiis vocat illa vf-1 optai;
Voce latet pars liée pro ((ua snbit altcra sopc
( Priscianus meirijtcalus . v. i ooli-i o i i . )
Voyez, à VAjjpendix v, la curieuse tliéorii- d'Kvrard do ISi-IIumic, (pii imile iilire-
uienl Priscien.
162 CAPUT Wlll. — DE CONSTRUCTIONE.
III. Nota' qiiod adjoclivuin ciun suo subslanlivo debel con-
rordare in tribus accidoiilibiis. srilicct in n^onoro, in numéro cl
in casn, ut Sor est albiis; ot si aliter fuerit, vitiosa cril loculio.
ut Sor est alha. Aliter salvabitur per figuram, ut Sor etBerta sunt
aUn.
IV. Nota quod très sunt species relativorum '-. Qneda'm snni
rclativa substantie et identitatis, nt qui , et oninia relaliva j)ro-
noniina, et ista tenentur concordare cum suis antecedenti!)us in
génère^, numéro et persona, ut Sor qui kgit disputât. — Quedani
sunt relativa diversitatis , ut abus et reliquus : et ista non tenen-
tur concordare cum suis antecedentibus, nisi in solo génère, ut
Sor legit et vidct alios pueros. — Quedam' sunt relativa accidentis
sive proprietatis, ut qualis, et ista non tenentur concordare cum
suis antecedentibus in aliquo, sed cura suis substantivis sequen-
tibus in tribus, scilicet in génère, numéro et in casu, ut Sor Ic-
gtt qualia ammalia.
V. Nota quod nomen aliud substantivum est et aliud adjec-
tivum ^. — Substantivum nomen est id cui preponitur unuïn
articulare tanlum, ut hoc tempiis; vel duo ad plus, ut lue et her
homo. — Adjectivum nomen est id cui preponuntur tria articula-
ria in una voce, ut hic et hec et hocfelix, vel in diversis vocibus,
ut hic et hec omnis, hoc omne, vel varians per très diverses voces,
ut albus, alha , album. Et nota quod in bac distributione largo
modo sumuntur adjectivum et substantivum, et solummodo
quoad vocem.
' CI. Priscien, XVII, xx, i58; Doctrinal, 2° part., v, U^-h']\ Thurot, p. 962.
— Sur les difTicullés de construction de l'adjectil et du substantif, id. il}id.,
p. 35 1-355.
- Le manuscrit de Laon donne verborum. — Le texte est très corrompu dans
ces deux derniers chapitres.
^ Voyez ci-dessus, chap. vi , p. 64.
'' Ibidem. Ce rapprochement prouve une fois de plus que l'on a ajouté après coup
les chapitres xviii et xix, sans se préoccuper de ce qui précède.
* Cette distinction se retrouve dans une grammaire en français du xiii" siècle.
Cf. Thurot. p. 170.
CAPUT WIN. — DK CONSTIUICTIONK. 163
\'l. \(ila (iiiod ;i(l|('(liv(niiiii (iiicdaiii siiiil adjocliva voce lan-
liim, ijuibus prepoMuntui- tria arliciilaria. ul hic e( lire oinnis et
liocomne, vel (|ue variantur per très diversas voces. ut illr. l'Ila,
illud, et non sijjnilicaiit rein siiani in adjacentia. — llla snnl
adjecliva si|fniliralinno tantiint (|ud>us prcponidii' nnntn articu-
lare tanluni, ut liic domiuiis. v(d duo ad plus, ul lue et lier sa-
cerdos, et significant retn suam in adjacentia. — llla sunl adjoc-
liva voce et sijjnilirationc quihus preponunlur tria articularia .
ut hic et lux o( lior fch.r: vel (lue vananlnr per Ires diversas vo-
ces, ut nlhu.t. tilbti.tilhnm, vt s\gu\\'\rAul rein suain in adjacentia,
et sunt vere et semper adjectiva.
Nota quod nullum adjectivum voce et significatione in mas-
culino nec in feniinino jjenere possit per se stare in construc-
tione, nec supponcre verbo, nisi sit adjectivum professionis, ut
^p'ammaticus , dynlecticus, || vel copulet proprietatem suam et vim Foi 90
maneriei, ut justus in vocabulo neutri g[eneris]. unde potest per
se stare in constructione et supponcre verbo. et tune rcsolvitur
in suuni femininura et in générale vocabulum, ut allmm currit
et alba res currit; vel in nomen su;e jiroprietatis, ut effundo viu-
lum m planum, id est In plnnitioniK
VII, Nota quod adjectivorum requirentium substantiva (|ue-
dam rcquirunt ea ut eis copulent suam proprietatem. ut (lihu.s
et tii/rer: quedam requiruiit ea ut exerceantolficium suum. sicut
omnia petitiva, distributiva et oflicialia, ul omnis et quilibet:
quedam requirunt ea ut possessiones eorum infinité determi-
nentur in ipsis substantivis, ut ipsa possessiva. tam nomina
quam pronom ina.
Nota quod duo sunt que impediunt immediatamadjunclionem
adjectivi ad substantivum, scilicet incongruitas accidentium. ut
Sorest nllm, et diversus modus significandi, ut omnis Sor.
\\\\. Nota quod dictionum distributivarum et partitivarum
' \ oyiv. cltnii. w, j). i .{S.
IG'. GAPUT XVIII. — DE f-ONSTRUCTIONE.
([uedam liabent in se distributionera et supposiluiii, ut dictioncs
geminate et assumentes cumquc, ut quisqias et quaumque, et ille
in constructione sine substantivis poni possunt. Quedam habent
in se distributionem et non suppositnm, ut omnh et qiùUbet, et
iste non possunt in constructione stare sine substantivis.
Nota quod onniis dictio geminata et assumens cumqufi babet
in se vim relativi et antecedenlis, et requirit duo verba in con-
structione, et semper débet poni in eo casu in rpio ponitur
relativuni, facta explicatione, et semper débet exponi, scilicet
secundum exigentiam proximioris verbi sequentis, ut video quem-
cumque et currit quemcumque video. Similiter in adverbiis, ut vado
ubicumque fuisti , et sum quocumque vado.
Nota quod dictionum distributivarura et partitivarum que-
dam clistribuunt et partiuntur ratione duorum tantum, ut uter
et aller; quedam distribuunt et partiuntur ratione pluriumquam
duo sint. ut omni.s et quilibet, et composita a quisxei qui.
IX. Nota quod duo adjectiva adjective retenta, et duo sub-
stantiva substantive retenta non possunt jungi sine copula : unde
inconvenienter dicitur: Petrits, Marlinus currit, vel albus, niger
currit, nisi unum veniat ad declinationein alterius. ut animal
honio currit, et iste chpeus est dimidnts nlbus.
X. Nota cjuod inter adjectivum et substantivum non potest
poni copula diversitatis, cum adjectivum substantivo copulari
non |)ossit : unde inconvenienter dicitur Sor et albus legit; sed
copda identitatis bene potest poni, ut Sor est albus.
XI. Nota' quod hec conjunctio vel, proprie posita, distinctive
sive preponatur, sive interponatur duorum extremis diversorum
numerorum, vel diversorum generum, quodcumque verbum
vel adjectivum reddat locutio, erit congrua, unde inconve-
nienter dicitur : ego vel tu lego, Sor vel isti legunt. Sor vel Berla
sunt albi.
' Cl". Priscien, XVI, i, 7.
CAPUT Wlll. — l)K CONSTIUICTIONE. Kio
Nota^ quod copiilaliva conjunctio, si i)!"^!!^!;!!!!!- aliciii ca-
suali. necesse est aliiid rasiiale se<|ni, et eaindem conjunctioneiii
repeti, et Idem verbmn || ad iilruinquereferri. ut \cl\ Sor cl Philo Toi. <jo v"
(lisj)iil(uiL Si |)re|i()iialiir aliter vcrl)o , necesse est aliiid vcrbiiin
seqiii et idem casiiale ad utrum([iic referri, ni \rt^ legil cl dis-
putai Sor.
Et nota quod hec copulativa conjunctio cl qnandoque copnlat
dictionem dictioni, ut Petrus et Marlinus legunt; cpiandoque co-
pnlat orationem perfectam oralioni perfectc, ut Petrus Icfril cl
Martitins disj)utat: qnandoqne ('oj)idat orationem imperfectam
orationi perfecte, ut honio (dbus cl asinus nlgcr ciurit; qnandoque
copulat orationem imperfectam dictioni, ut Socrates albus cl Plalo
currtint. — Dictionem auteni vel orationem imperfectam ora-
tioni perfecte copnlarenon potest : unde inconvenienter dicitur :
Socrates albus cl isle, ita quod hec dictio isle copuletur huic toli
Socrates albus.
Nota quod hec copulativa conjunctio cl proprie ponitur et, co-
pulative quando copulat terminum aflirmativuiu termino alfir-
mativo, iitonmis honio et omnis asinus c»r/'U/î/; qnandoque copulat
terminum negativum termino negativo, ut miZ/ws homo cl nullus
asinus currit. Terminum autem aflîrmativum termino negativo cl
conjunctio copulare non potest. Unde inconvenienter dicitur
nuUus homo cl omnis asinus currit.
Nota quod hec copulativa conjunctio cl scmper vult copulare
similes casus [vel qui] reguntur ab aliqua diclione ex eadem
natura, ut plénum gratia et verilatis, et quando genitivus copu-
latur possessivo , ut meus Jilius cl Socratis currunl.
C.ï. l^riscien, XVI. i.
1GC) CAPLjT XIX. — DE FIGURIS. DE COMPARATIVIS.
GAPLIT NOiNUM UECiMUM.
REGULjE INTERCISiE : DE FIGURIS, DE COMPARATIVIS, ETC.
I. Nota quod^ figurarum alia est figura dictionis, alia est
figura constructionis, alia iectionis. — Figura dictionis est re-
mediuiîi consideratum circa juncturam indebitam dictionum,
(juoad modos significandi, et ad accidentia partium. ut sublime
valet pro sublimiter ; ego et tu legimus -. — Figura Iectionis est
remediuni consideratum circa juncturam indebitam quoad prin-
cipales intellectus, ut pratum ridct flore.
Notaquod ubicumque fuerit prolempsis, ibi debent esse divi^
sum et dividentia. Divisum débet esse pluraiis nunieri, vel sin-
gularis noniinis collectivi, vel continentis in se pluralitatem actu
suarum partium; dividentia possunt esse tamen tam singularia
quam pluralia.
Nota quod si divisum fuerit nominativi casus, verbum débet
reddi diviso. cujuscumque casus [sint] dividentia, ut nos legi-
mus, ego Salustium et tu Lucanum. — Si vero divisum fuerit
obliqui casus, et dividentia nominativi, verbum débet respondere
dividentibus et non diviso. ut hominumhic est bonus, hic est malus.
— Si vero divisum et dividentia fuerint obliqui casus, non possi-
mus uti verbo scd participio, ut aquilarum rolantium, altcnus ab
occidcnle, nlteriusab oriente, similis est celentas. — Nota quod, ut
ait Priscianus^, boc relativum qui non potest poni nisi in divisis
' Cf. Priscien, V, xi, 56, et ci-dessus, cliap. m, p. oi et suiv.
-' Il doit manquer quelque cliose dans le manuscrit, car ego cl lu legiinus est un
exemple de/igura coiistruclionis.
•' ('.{. Priscien, XVII, v, 3o. — Voyez ci-dessus, chap. vi, p. 6S.
CAPUT Xl\. — l)K FIGURIS. \)E CÔMPAHATIVIS. 107
lecllonibus, il;n|ii(t(l sil principale divisiniM'l divideiis. — Priii-
(•i|i;ii(' (livisimi non [lolcsl («ssc, (juia rclativuin secundo loco
j)uiiilur : laiiicii principale dividciis non polesl esse, (juia divi-
suiii (licit tolimi et dividens dicil parleiii.
II. Nota (juod sileinj)sis sive conceplio est associalio dicliu- lui. yir"
num divcrsarum personarum, sive divcrsorum generuin, facta
per copulativain conjunctioneni, vel ejiis vim liabentem , sid)
verbo vel adjeclivo pluralis nurjieri, reddito diclioni coiici|)ii'Mti
in idenlilate iliius accidentis gratia cujus coiiceplio lit, dic-
tioni vero concepte in diversitatc; et dictio concipi(Mis débet
precedcre dictionem conceptam, si directa conccptio fuerit.
III. Nota quod zeuma, secunduni Donatura. est uniiis verbi
conclusio diversis casualibus apte conjuncta; vel zeiinia est
unius verbi ad diversas clausulas discreta redditio. — Zeuma
(juandofpi(3 fit a superiori, cpiando nominativi precedunt et
verbum se(|uilur tantum, ut Sor et Pltdo legunl; quando([ue ab
inferiori, quando verbum precedit et nominativi sequuntur, ut
legunl Sor cl Plalo; quandoque a medio, quando verbum inter-
ponitur nominativis, ut Sor legit et Plato.
IV. Nota quod sintosis, generaliter accepta, est concidentia
accidentium excusata: sive prolempsis, silempsis, zeuma et an-
litosis sub bac figura continentur.
V. Nota quod evocatio est immediata et intransitiva diclio-
nuni adjunctio diversarum personarum. lacla sid) verbo prime
vel secundo persone, reddito dictioni evocanti in identitate , dic-
lioni vero avocate in diversitate; et dictio evocans semper débet
precedere dictionem evocatam.
Nota quod nidia dictio ])otest evocari, nisi sit tertie persone,
nec quelibet tertia, sed que, propter suam alfinitatem, prime
vel secundo persone apponatur, vel que conveniat in principali
significatione cum dictione a qua evoralur. rum evocans et evo-
calum sinl unius et ejusd(!m subjccti.
168 GAPUT \I\. — DE FIGURIS. DE COMPARATIVIS.
Nota quod nulla dictio potest evocari a pronominc subinlel-
lecto, nisi virliite diclionis inlelllgalur prononien prime vel sc-
cunde personc, ut in hoc pronomine ipsc, virtutc suc distinc-
tionis, ut ipse Iego;el in hoc relative qui, virtutc suc relationis,
ut qui lego, disputo; et in partlcipiis que pro tribus personis ver-
borum ponuntur. ut legens scribo , legens scrihis, legens scribit.
VI. Nota quod appositio est immediata et intransitiva ad-
junctio duorum substantivorum vel duorum adjectivorum, ita
(|uod magis commune précédât, minus commune sequatur, et
minus commune delerminet magis commune, ut ahus liomo currit,
et iste dipeus est colomtus albus.
VIL Nota quod synodoche, secundum quod scribitur a Pris-
ciano, est figura constructionis que provenit quando id quod
est partis attribuitur toti, vel idquod est lotiusattribuitur parti;
et nota quod ubicumque fuerit synodoche, ibi débet esse diclio
designanspartem, et dictio designans totum, et dictio attribuens
proprietatem suam uni in comparatione aiterius, ut Socrates est
(il bus pcdem.
VIII. Nota quod diffcrentia est inter sintosim et antitosim,
quia sintosis est quando unus casus ponitur ubi alius deberet
j)oni, et non j)Osset poni aliter, natura participalionis impe-
diente, ut aller isloruni currit.
Antitosis est quando unus casus ponitur ubi alius deberet
poni et posset, ut urbem qiunn slnliio restra est.
IX. Nota ^ quod patronimicum differt a possessive tribus
modis, scilicet origine, terminatione et significatione. Origine,
quia patronimicum oritur a propriis nominibus patrum; posses-
sivum vero, tam a propriis quam ab appellativis. — Termina-
tione, quia patronimicum habet tantum cjuatuor terminationes ,
in as, in es, in is et in e; possessivum vero multas haljet termi-
' Voyez ci-dessus , cliap. i. p. 12.
CAPUT Xl\. — DE FIGURIS. DE COMPARATIVIS. 169
naliones. — Signilicatione, «juia patronimicuin significat liliiiiii
vel Jiepolern, liliaiii vol iicptein : possossivum vcro signilicat
(|ui(Jquid po^sitlori polesl.
X. Nota (jiiod omiiia possessiva dnas significant personas,
scilicet pcrsoiiain posscssoris et pcrsoiiain possession is. Suiit
cjusdeiii j)ersoiic, niimeri , generis et casus cuiii dictionibus a
quibus derivanlur; sed accidenlia possessionis cognoscimus pcr
transimitationein construction is.
Et. nota i[Uod oninia possessiva possnnl conjungi cuni dictio-
nibus a quibus derivantur, gratia utriusque persone, ut video
animalia mca slulli.
\1. iVotaquod nulla noinina possuntcoiu|)arationeni recipere
nisi signilicent pioprietaleiu in eirectn, que possit intendi vcl
reniilti,que non modo quolibet intendilur, sed a superiori
gradu, per niagis vel per minus elevata sit.
Nota (piod verba , manendo verba, et participia, manendo
partici[)ia, non comparantur, lerminatione vocis inqjediente;
sunl tam verba quam participia certis terminatlonibus alligata,
que terminationes comparativis non conveniunt. Dicimus enim
quod impedit temporis consignatio, cl (pialifatis; et tempus et
(pialitas non recq)unt »<a^/s nec minus.
Nota quod diiïerentia est inter adverbium comparativum et
adverbliim conq)arandi , quia adverbium comparativum dicit in-
tenlioncm circa rem suam, e( adverbium com|)araiuli (bcil in-
tenliojiem circa rem alterius.
Nota quod quatuor modis fit abusio in comparativis, scilicet
constructione, formatione, olficio et significatione. — Construc-
tione. (puindo com[)aralivum non conjuiigifur cum ablativo, vel
nominativo, interposilo quant, ut m/ijor luiruni est binlas. —
Formatione, quando comparativum irregulariter formatur, ut
bonus, mèlior, optimus. — Ollicio, ([uando lit compara tio rei
participantis ad non |)arti(ipantem, ut Ihus est mchor ditdjolo. —
Sitrnilifalione lil (ribus modis. scili'-ct rpiando conq)aralivum
170 CAPUT \I\. — DE FIGURIS, DE COMPARATIVIS.
non plus valet suo positive, ut comités senioris Acesle, id estscnts;
et quando comparativum minus valet suopositivo, ut
Tristior ' et lacrimis oculos sujfusa nilenles ,
id esiparujn tristis; et quando valet contrarium suo positivo et
minus adverbiuni, ut HeUespontiacum mare est dulcius quam cetera
maria, id est minus amarum.
Nota quod comparativum quandoque exigit determinari per-
sonam sue rei, et tune requirit determinari per nominativura,
interposito quam, ut Sor est alhior quam Plalo; quandoque exifjit
determinari per nomen comparationis et tune exigit ablativum
ad sui comparationem, ut Sor est albior Plalone; quandoque
fja r'. exigit II determinari per naturam verbi sui adjuncti, et tune
requirit talem casum ex parte prius qualem babet verbum sibi
adjunctum ex parte post, ut nunquam inveni meliorem liomtnem
quam te, et
Mitius inveni' quam te genus omne feranun.
Nota quod comparativum sex de causis exigit ablativum.
Quandoque exigit ablativum ex vi excessus., ut Sor est major Pla-
tane uno pede. — Quandoque exigit ablativum ex vi excessus in
quo est, ut Sor est ditior multo aiiro. — Quandoque exigit abla-
tivum non natura sui sed alterius, ut 6'or vtdet plura Platone istis.
— Quandoque exigit ablativum gratia divisi temporis, ut iSor
estfortior sol'ito. — Quandoque exigit ablativum gratia sui com-
positi, ut Sor est dignior Platone laude : et nota quod quatuor
ablativi ab uno comparative possunt régi in eadem construc-
tione, ut Sor est dignior Platone sohto multo auro.
XII. Nota quod superlativum ex duobus modis ponitur in
constructione, scilicet absolute et respective: absolute quando
' Virgile, Enéide, I, 396.
- La deuxième partie de ce vers est empruiilée à Lucrèce, v. 1.337 •
Diffugiebat cniiu varitim genits omnr.fcrarum.
CAPUT XIX. — DE FIGURIS, DE COMPARATIVIS. 171
non régit casuin, ut Acliilles fuit Jortissimiis , id est valdejortis;
(|iiati(lo(|iio ponitur respective, et tune ex duobus morlis : quan-
do(juo poiiitur su|)crlative et partitive, quandoque superlative
tantuni. Quando ponitur superlative et partitive, tune oportet
quod res nominativi sit de numéro rerura genitivi, ut Âchdles
fuit fordsstmus onuiium Grecnntm. Ouando su|)erlative tantuni
ponitur, non oportet quod res nominativi sit de numéro rerum
genitivi, ut Soi- est fortissimus nsinorum, id est valde fortis inter
nsinos.
XIII. Nota quod duo verba finiti modinon possunt jungi im-
médiate, quia aetus finitus non determinatur ad aetum iinitum,
vel quia unius rei unicaest perfectio,et si duo verba jungerentur
sine eopula, unius rei plures perfeetiones essent, quod est im-
possibile.
XIV. Nota quod negatio vehemens postposita verbo cujus
débet esse determinatio reddit locutionem ineongruam', quia
ollicium negationis est removere sensum predicati a substantivo,
quod postposita [negatio] facere non potcst, cum sequcns non
agat in preeedens.
XV. Nota quod gorundia in o desinentia- quandoque notant
eonsequentiam, et tune debent exponi per si, ul legendo projîcio,
id est 67 kgo projiclo. Quandoque notant concomitantiam, et tune
debenl exponi per dum, ut legendo profcio, id est dimi lego pro-
jîcio. Quandoque notant potentiam vel impotentiam, ut iste non
est in solvendo, id est non potes t solvere; et iste est in solvendo, id
est potest solvere.
XVI. Nota quod duobus modis dieitur eonjungi, seilieet large
et stricte. Large dieitur eonjungi, id est similiter in eadem ora-
tione poni cum alio, et simul he dietiones positione in eadem
' Entre ces mois locutionem ineongruam, il y a un espace blanc dans le ma-
nuscrit.
- C;r. Thiirot, p. ;^8n et .'i8i.
172 CAPUT XIX. — DE FIGURIS, DE COMPAKATIVIS.
oralionc conjunguntur inter se. Stricte dicitur conjungi, u\ est
siiniliter jungi per regimen vel determinationein, et simul lie
dictiones postpositione in eadem oralione non conjunguntur
inter se.
XVII. Nota quod dictionum que conjunguntur pcr rcginjcn,
alia est regens, alia recta. Regens est illa que confert dictioni
poni in aliquo certo casu. Recta est illa que ponilur in aliijuo
certo casu [gratia] alterius dictionis.
Noia quod dictionum que conjunguntur per determinationem ,
alia est terminans , alia deterniinata. — Terniinans est illa que
facit aliam dictionem minus confuse sumi: deterniinata est illa
que minus confuse sumitur in ratione alterius dictionis.
XVIII. Nota quod duplex est determinatio , scilicet subslantie
et accidentis; quoad determinationem substantie substantivum
déterminât adjectivum: nominativus verbum, et verbum adver-
bium; quoad determinationem accidentis, adjectivum déterminât
substantivum, verbum nominativum, et adverbium verbum.
XIX. Nota quod dictionum que conjunguntur inter se, que-
dam sunt intransitive et quedam transitive; conjunguntur in-
transitive et partitive ad idem, ut Sor legit; conjunguntur [tran-
sitive] et partitive ad diversas personas, ut Sor legit Lucaimm.
Nominativi conjunguntur intransitive, obliqui vero cum verbis et
nominativis conjunguntur transitive, tamen obliqui supponentes
verbo ^ . . .
XX. Nota quod nominativi cum verbis inter se personaliter
conjunguntur intransitive, apponentes verbo transitive; obliqui
vero qui conjunguntur per regimen conjunguntur transitive; qui
vero conjunguntur per solam determinationem conjunguntur
intransitive.
XXI. Nota quod adverbium et adverbialis determinatio. et
1 II y a ici une iaciine évidente flans le texte fin manusf rif.
CAPUT xi\. — i)i- nr.i'Ris. m comparativis. i7:i
iiiterjectio cum verbo partitivo construuntur intransitive; prcpo-
sitio vcro, ciiin suis castialibus, et conjunctio cum suis copula-
(ivis conslruitiir lraiisi(i\(' aclus, qiioad est Iransitio persoiiarum ,
vel aliiid est qiiain divcisilas personaniiii. \el aliud est quani
dignitas personaruiu, ni capn Pétri, liansitio adiis vel aliud est
(|iiain eonsidcratio rei.
XXII. Nota (juod aliud est transitio verbi in uno, ut <iclio, in
allero vero. ut passio.
Nota quod transitivaruni ronstrnclionum alia est Iransitiva
actus tantum, ut video me; alia est transitiva personarum tan-
tum, ut capa Pétri, et alia est transitio passionis. Transitio actus
est conservatio rei verbi in dicliouf! supponenle, ut nccuso.
Nota quod alia est transitio [personarum] in dictione appo-
nente, ut video Petrum. — Transitio passionis est conservatio rei
verbi in dictione supponente ut passio. in apponente vero ut
actio, ut Virgilius legitur a Socrate.
EXPLIGIT ISTE LIBER ; SIT SCRIPTOR CRIMINE LIBER.
APPENDIX I. — l)K DIGTAMINK. 17;
APPEr\i)i(:[:s.
DK l)ICTAMIM<'.
De cnmpetonli doginialc diclaniiiiis Iraclaliiri , (|ui(l cliclnnioii sil Fui. ! r"
in principio videaimis-. ' ''
Dictamen est litteralis ediclio venustate sermonuin egre{}ia, sen-
lenliaruni colorihus adornata.
Diclaiiiimiin aliud iiiclricuin, aliiid prosimetricum , aliud ricli-
metricum, aliud prosaicum.
Mctriciim est iliud ([iiod peduni iinmero et voeum allendilnr
scansione. Prosinielricum est quod parlim [)i()sairc partinuiiu; iiic-
trice compHatur. Rictimetricum est quod sillabarum numéro et vo-
cum fonsonanliis est contextum. Prosaicum esl (|uod, solutum a le<ft'
metrica, longa scd congrua continuatione procedil. Dicilui- aliter
prosaicum a proson quod est longum sive prolixitas. Cujus sunt due
species: episfolaris et non epistolaris. De non epislolari, non ad
presens. Epistolaris, id est epislola, queritur [quomodo] acci-
pienda sit : [quod] breviter videamus.
Epislola est supermissa oralio, ex suis partihus non inscite com-
posita, que vicem nuntii tenens, afîectum indicat delegantis.
' Pour la pago i i 6.
* Ms. 865.3 do la Bibliotlit'qiic iialionalo, fonds latin. — On (rouvc oncore ce
Iraité dans les manuscrits iSôgâ (fonds latin) et 77 (nouv. .icq.) de la même bi-
bliothèque; — dans le manuscrit 10 (belles-lettres latines) de la bibliothèque do
l'Arsenal; ^33 d'Arras; aSia de Vienne et i556 de Troyes. — Dans le catalogue
de cette dernièn» bibliothèque, il est indiqué à tort comme étant d'un auteur in-
certain, peut-être de Traimond, moine de CInirvaux {Calai, gén. des manuscrilx
des hibholh. des dép., t. 11, p. GSg). — Dans le maïuiscril 77 (nouv. acq.)
de la Bibbolbèque nationale, et dans le manuscrit de l'Arsenal, le nom de raulem
est écrit Poticivs, (pii pourrait bien être la vraie forme, plutôt <]\te Sponcius.
176 APPENDIX I. — DE DICTAMINE.
Siinl etenim quinque partes epislole prinri[)ales : non quod
oninis opislola lias omncs semper habeat, seci quoniain cuiii res sic
exigil,eas uuiversalilor liabere potest , quuiiluiiicimique ex islis ad
rem non pertinet delegantis, potest ex artis dogmate pretermitti.
Haruin auteni prima est sahitatio, secunda exonUum û\q provcrhium ,
[qvùa nmraùo , quartaj!^ei«/io, quinta conclus io : quarum descriptiones
atque doctrinam per ordinem prosequemur.
Salulatio est brevis oratio salutari voto mentemalliciens et a statu
non discrepans personarum quas in se continet nominalim. Perso-
narum enim alie sunt ecclesiastice et alie seculares. Tam in eccle-
siasticis quam secularibiis,quedam sunt infime, quedam médiocres,
quedam superiores. Vera natura cujuscumque materiei fuerit sem-
per in salutationibus inferiori dignior preponatur. . . . Salutationum
alia prescripta, alia subscripta, alia circumscripta, alia abso-
lutai. . .
Fol. 3 l^ Sequitur de Proverbio. — Proverbium est brevis oratio fida nu-
' ' • ■'^^' trix benivoieulie et ad sequens negocium mentem preinstruens
auditoris. Taie enim débet esse proverbium ut, ipso audito, tota
sententia epistoie percipiatur, = . Proverbium et exordhim idem sunt,
quamvis quidam consueverint facere differentiam inter ipsa, di-
centes- : . . .
Fol. k 1°, Sequitur de Narratione. — Narratio est res gestas explicans
! (0., .30. qpjjiJq ygj gerendas, vel ita mentiens ut per eam sic posse fieri
ostendatur. Narrationum alia simplex, alia multiplex. Simplex est
illa que ad unum tantum negocium pertinet, vel sumitur expla-
nandum. Multiplex est illa que sumitur ad plura négocia expla-
nanda. . .
Fol. it v\ Sequitur de petitione. — Petitioest oratio per quam aliquid fieri
* Parmi les personnes laïques de rang médiocre, Sponcius place les comtes, les
vicomtes, les marquis [marchiones) , les ducs, les hommes de race noble. — Les
rois et l'empereur seuls sont de rang svpéiieur. — Il entre dans les moindres
détails pour les formules de salutation en ce qui concerne les personnes, jusqu'au
folio 3 r°, i'' col., ligne 27.
- A la suite se trouvent la discussion et une série d'exemples très curieux. Eu
voici un: «Si libris vel rébus aliis sociorum aiterius aller indigeat, satis est di-
gnum quod faciat eidem copiam, comniendando. Qui sine niagno potest dispendio
commodare, débet suo dilecto socio quirquid petit. . . />
APPENDIX 11. — 1)H CONSTHUCTIONK. 177
vel non fieri postulamus. Pelilionmii alla preceptiva, alla coniniina-
liva, alia (lopivcativa, alia ortaliva. l^ioccpliva osl illa'. , .
Seijuilur de (lonclusioiic. — (lonoliisio est finis cpistole utilitatcm p,,!. (> v^
indicans sive conmiodiini (piod ex ncgocio ju'osequatur, sicut potes i"'"!-! «
ex islis evoinplis coliijjei'e inaniloslc. . .
Sequitur de Ornatu. — Quoniani ornatus allenditur circa sen- Fol. 6 v",
tentiam et circa verba, primo de ornatu senteniie perstringamus ... '" «"oi-. '• «••
Secjuitiir do Cursii, — Cursus cs( nialrimoniuni spondeoruni cuni Fol. 6 v",
daclilis prolatione lepida cclejjraluni. Ad hoc cnin» cursus invcutus ^«''•«••J»"
est ut per eum vocaiium et cujusque vocis asperitas evitetur, et hic
secunduni aniiquos; socundum vero modernos cursus inventus est
ut per euni ronipclentius et magis ornate clausuia et tota epistola
proferalur-. . .
(Ms. 8653, fonds lalin, de la Bibliothèque
nationale.)
II
DE COIVSTRUCTIOINE.
Quoniam dictatoribits est necessarium scire componere latinitates congrue Foi. 7 i-\
et ornate, cum in hoc consistât tota scientia dictatoria, in constructione '"'"' ' •^''•
videlieet et ornatu, et de ornatu plene traditum sit in Summa Dictaminis
de cnnipelenll dogmatc , ego Mogister Sponcius, Provincialis , qui rom-
posui Summam superius nominatain , ad utilitatetn meorum scolarium no-
vellorum , trado Summam de Constructione levissimam et pcrfertam.
Scias iglhir quod Conslrudio dicilur in grammatica tribus niodis.
Dicilur constmclio actio constituentis : de quo artu vel de qua ac-
tione, niliil ad prcsens. Et dicilur ro?*.9/r«r//o tola oralio stricte con-
stitula, hoc est e.x dictionibus coniposila, sicut cum dicilur P. legil
Lucanum,el secunduni islum modum, constructio dilTinilui- sic :
Constructio est congrua diclioniim ordinatio , congruam sententiam perfec-
' Suivent les modi'les pour tontes les circonstanros possibles.
* Cf. Thnrot, p. ^181. Il transcrit tout re qui concerne ii; De ciirsit, et il fait
remarquer (p. A8'i, n. i) que l'auteur (un Florentin df Holofjhe) du manuscrit
do la Bibliotb. nat. i5o83 (xiv' siècle) a reproduit les déruiitions du dactyle et
du spondée données par Sponcius. — Le De diclamiuc linil folio 7 r", 1" col.,
I. 33. — A la suite se trouve le traité De conatrucdone.
178 APPENDIX II. — DE OONSTRUGTIONE.
Umiquc (Icmonstrans (quam difTinilionem inferius exponcmus), cl di-
vidilur in ([ualuor partes: Iransilivani, iniransitivam, reciprocam cl
reliansilivain construclioncni. De (|uibus ponemiis dcsciiptionem
inferius, et doctrinam.
Tertio inodo , dioilur Cnnstructin modus construcndi , scilicet quem-
admodum una dictio dicitur conslrui cum alia transitive vel in-
transitive : nulla enim dictio construitur cum alia nisi transitive vel
intransitive. . .
Fol. 7 1', Construclio est congrua dictionum ordiuatio, congruam seuten-
•2 roi., 1. 13. jjgj^j perfectanique demonstrans.
Notaque quod in constructione due congruitatcs attenduntur,
scilicet congruitas accidentium ut dictiones conveniant, in acci-
dentibus incongruilas ita ut generet congruum intcllectum, id est
perfectum in animo auditoris, ut si dicam homo est asinus. Hec
enim est congrua conslructio : est enim hic congrua diclionum
ordinatio quantum ad accidenlia, et quantum ad intellectum géné-
rât congruum intellectum, id est perfectum, in animo auditoris.
^on enim grammaticus curât de veritate vel de falsitate. Sic ergo
intelligas : Conslructio est congrua dictionum ordinatio, congrua
quantum ad accidentia, congruam sententiam perfectanique . . . de-
monstrans.
Congruarum constructiouum alia est congrua sensu et voce, ut
P. currit; alia sensu et non voce, ut populits currunt; alia voce et non
sensu , ut popidus currit.
Item construclionum alia transitiva, et alia intransitiva; alia re-
ciproca, alia retransitiva.
Transitiva conslructio est illa in qua actus verbi ostenditur Irans-
ire ab una persona in aliam,vel passio transferri ab una persona
inaliam, ut Sortes legit Virgilium et Virgilius legHur a Sorte.
Intransitiva constructio est illa in qua actus verbi non ostenditur
transireab una persona in aliam, nec passio inferri ab una persona
in aliam, nec eadem persona ostenditur agere et pati,ut Sortes legit
et Virgilius legitur.
Reciproca constructio est illa in qua eadem persona ostenditur
agere et pati, ut ego diligo me, tu diligis te, iUe dihgit se. Et est
sciendum quod reciproca constructio non potest fieri nisi aliquis
obliquus horum trium pronominum intcrvenial : ego, tu, sui.
Retransitiva construclio est illa in qua suntdue transi tiones, qua-
APPEM)I\ 11. DK CONSTUUr/nOMC. 170
runi una est causa altoiiiis, ut ego dncco te ut tu des milii ih-narios.
Va osI sciciKluin quod rclransitiva ronslructio non polcsl ficri nisi
ali(|ua islaïuni toiijuniliuiium inlcrvenial , ut, quiu , qualetius.
Fecimus de ronslruclioiie, scciindiiiii «piod consliuclio dicitiir
inodus consiruoiidi. . .
Verbum aliiid ost persouale el aliud inipersonale. Personalc Fol. 7 r\
vcrbuni osl illud (|iiod liabet dislinclioncni pcrsonaruin, ut «wo, 2' col.J. /i3.
amas , amat ; cl onine vcrbuni personalc vull liabcrc supposilurii pcr
uoniinalivuni \ci per aliquod positum loco uominalivi, ut P. Icgit,
vol ire ad ecclesinm est bonuin. Supposiluni est id de quo fit sermo.
Appositum est id quod dicitur de supposito.
Impersonale verbum est id quod non habet dislinctionem perso-
naruni, ut decct, oporlct et liiisslniilia : et onine vcrbuni impersonale
vull liabere supposiluni per obliquum, quedam per genclivum,
quedam per dativum, quedam per accusalivum, quedam per abla-
livum,sicul inlra patebit. . .
Nomen infiuitum verbi persoualis potcst conslrui cum accusativo
ante se intransilive, ut me légère est verum, vel cum nominativo, me-
diante alio verbo, ut P. vult légère.
ïnfinitum aulem verbi impersonalis serval constructionem sui F"i 7 v°,
verbi, ut me decere légère est verum. ' ro., . i.
Item gerundia, presertim in 0 desinentia, construuntur cum accu-
sativo anle se intransitive, ut in conveniendn populos in unum, id est
dum pOj)idi convenirenl in unum.
Item verba impersonalia habentia iitteraturam ))assivam con-
struuntur cum ablativis anle se intiansitive, medianle rt salnh pre-
posilioiic, vel cum dativo posito loco ablalivi, ut milii legitur, pro
a me legitur.
Item ista verba impersonalia decct, oportet, juvnt ai dclectat, cxi-
gunt accusalivum ante se intransilive, ut me decct légère. Scirc tamen
debes quod isia verba impersonalia que habent Iitteraturam neu-
tralem, inveniuntur (juandoque personalia, et lune babent su[)[)o-
situm per nominativum, ut in liymno : Talis decet parlus Deum.
Item ista verba impersonalia libet, licet , placet , accidit, evenit, con-
tingit, expedil, suppstit et vacat et hiis similia,cxigunt dativum anle
se intransitive, ni mihi placet légère.
Item ista verba impersonalia penilet, Icdet, miseret, pudet el pigct ,
180 APPENDIX II. — DE GONSTRUGTIONE.
exigunt accusaliviim anle se intransitive; et genetivum posl se
transitive, ut tedct anmam meam vitemee.
Ileni ista verba impersonalia interest et rpfert construuntur cum
genefivis omnium dictionum casualium ante se intransitive, ut
Pétri interest légère; exceptis istis genetivis priniitivoriini pronomi-
num mei, lui, sui, nostri et vestri, loco quorum construuntur cum
istis ablativis possessivorum pronominum, mea, tua, sua, nostra,
vestra, ut mea interest légère, id est ad tne pertinet légère.
Item nominativus qui supponit verbo débet esse ejusdem per-
sone et ejusdem numeri cum ipso verbo, et si aliter fuerit, licentia
eritincongrua aut salvabitur per figuram.
Unde videndum est quid sit figura. — Figura est intransitiva dic-
tionum conjunctio in diversis accidentibus facta, aliqua de rationali
causa; — vel : Figura est vicium cum ratione excusatum.
Figure que variant accidentia sunt quinque : Prolempsis, Si-
lempsis, Zeuma, Sintosis et Antitosis.
Prolempsis est rerum seriatim explicandarum presumptio, et di-
citur prolempsis a pros, quod est pre, et lensis, quod est sumptio. . .
Per prolempsim fit variatio personarum, numcrorum et casuum.
Personarum , ut nos legimus , ego Salustium et tu Lucanum. Numero-
rum, ut aquile volaverunt, hec ah oriente et hec ab accidenté. Casuum,
ut liominum alius est bonus, alius est malus. Fit etiam hec variatio per
obiiquos casus, ut aquilarum volantium, alterius ah oriente, alterius ab
occidente , similis est celeritas.
Silempsis est diversarum clausularum per unum verbum conglu-
tinata conceptio. , . Conceptionum alia personarum et alia nume-
rorum et alia generum. Ad quod sciendum est quod prima persona
concipil secundam et tertiam sub verbo prime persone pluralis nu-
meri, ut ego et tu et Petriis legimus. Secunda concipit tertiam sub
verbo secunde persone, pluralis numeri, ut tu et Petrus legitis.
Tertia concipit aliam tertiam personam sub verbo tertie persone
pluralis numeri, ut Petrus et Martinus currunt. Masculinum genus
concipit femininum et neutrun) sub adjectivo masculini generis,ut
Petrus et Bertha et hoc mancipium sunt alhi. Femininum concipit neu-
trum sub adjectivo femininigeneris, ut Bertha et hoc mancipium sunt
albe. Neutrum genus concipil aliud neutrum, sub adjectivo neutri
generis, ut hoc ayiimalet hoc scammim sunt alba. item pluralis nume-
APPEM)I\ 11. — l>i: CONSTRUCTIONE. 181
rus i'(»iui[)il sinjjtilarciii , ul lioininrs rt l\tiiis niirttiil. — Nolanduin
quod conceplio soiiiium' liaix't mctlijiiitcm coimlativaiu conjunclio-
iiem. — Item dicliu o()iicij)ieiis seiii[)('r clobel precedcie dictiuiiem
conceptaïu.
Zeiinia est vcrbi dcreclus ol nominalivi adjimclio. Por zciima fit
variatio porsouaiuni et nuineroruin, t[iiaiulo(|iK' porsoiiaruin taii-
lum, ut ego lego H tu; quandoque numeroriiin || lanluin, ut illilcgunt Fol. 7 v°,
et Sortes: qiiaiulo(|ue porsonaruin et luuiiei'oruiu, ut cbi-ii sinil et ego. ^' ''•'•' '• ••
Siutosis est diversarum j)ersonaruni, generuin, nuuieioruin et
casuum similis positio. . . Fer istani figurani siiniles ponuntur dic-
tiones diversarum personarum, genorum, numerorum et casuum.
Variatio personarum (luo fit per sintosim circa evocatiouem atten-
dilur.
Evocatio est dictionum diversarum personarum adjunctio, ita
quod prima et secunda persona Iraliat ad se lertiam. .\d quodscien-
dum est quod pronomina prime et secunde persone, et verba sub-
slanli\a et vocativa prime et secunde persone, et eorum vim ha-
benlia, ulfio ciforem, evocant dictionem lertic persone post se, ut
ego Peints, lu Pelrus, sain Pelriis, vocor Petrus, vocaris Petru-s , Jio
bonus , Jis malus.
Item pronomina derivata ab boc' pronomine tu et vocalivi ca-
sus evocant hoc relalivum qui sub verbo secunde persone, ut tuus
jilius , quilegxs , disputai; vester filius , quilegitis, disputât, et 0 \irgili,
qui scripsisti Eneida, vivis memnria.
Variaulur gênera, ut Penesle sub ipsa. Variantur casus, ut alter
istorum, unus nostrum. Variantur numeri, ut pars in frusta sécant;
popuhts rurru)it.
Antilosis est alicujus accidentis pro alio positio; et dicitur anti-
tosis ab anti, quod est contra, et tliesis quod est positio : id est con-
traria positio; scilicet quando unum accidens |)onitur proallero, ut
casus pro casu, ut in Evangelio : Serinonein quem audistis non est meus;
pro sermo. . .
SeQUITLR de REOIMINE CASUUM.
Nomina ad ali<|uid dicta, ui patcr, fdius , exigunt genetivum, ut
pater Martini , fdius Martini. Ad aliquid dictuni nomen est illud quod
sine inlellectu illius ad ([uod dicitur proferri non polest, ul pater et
Jdius, dominus cl servus.
182 APPENDIX 11. — DE GONSTRUCTIONE.
Item nominativus significans possessionem cxigil gcnetivuui
significantem possessoreni, ul capa Pétri; et contra, nominativus
siguilicans possessorem, ut populus, rex, cornes, episcopus, cxigit ge-
netivum significantem possessionem, ut populm Rome; rex Fran-
conim.
Item nominativus potest regerc genctivum et ablativum signi-
ficantem laudem et vituperium rei significate per nominativum, ut
homo magne lundis, vel magna laude; magne iniquilatis, vei magna
iniquitate : vel proprium rei significate, ut cignus albi coloris, alho
colore.
Item verbalia nomina in tor, in trix desinentia, a verbis transiti-
vis venientia, ut amator et amatrix,el eorum vim habentia, ut expers
etdubius, exigunt genetivum, ut amalor grade et amatrix Martini,
et expers hujus rei, et dubius hujus sententie.
Item participialia nomina, prêter in dus desinentia, ut amans et
doctus,a verbis transitivis venientia, exigunt genetivum, ul amatis
illius et doctus grammatice. Et notandum quod quatuor modis trans-
euntparticipiain vim nominis : compositione, apparatioue, conjunc-
tione et temporis amissione.
Item nomina que notant aliquid contineri, ut dives et plenus, et
eorum contraria, ut pauper etvacims, exigunt genetivum vel abla-
tivum , ut dives auri vel auroj plenus vini vel vino.
Item nomina que notant aliquid desiderari , ut cupidus et avarus, et
eorum contraria, ut largus et prodigus, exigunt genetivum, ut largus
denariorum et cupidus auri.
Item nomina partifiva, ut uter, aller, quis vel qui, cum suis com-
positis et sillabicis adjectionibus; etnumeraiia, uiiinus, duo, tres;el
ordinalia,ut primus, secundus et tcrtius, exigunt genetivum, ut alter
istorum, quisillorum, unus istomm , primus illorum.
Item superlativa nomina construuntur cum genetivis pluralibus
tantum, vel singularibus collectivorum, ut Ackilles fuit fortissimus Gre-
corum, vel Grèce gentis. — Et notandum quod superlativa nunquam
construuntur nisi cum genetivis significantibus ea que sunt ejus-
dem maleriei cum re comparata per superlativum : uude maie di-
ceretur homo est fortissimus asinorum.
Item nomina que notant mensuram rei determinatam vel inde-
terminatam exigunt genetivum, ut sestarius vini et marcha argenti et
multum vini.
APPENDIX II. — DE CONSTRUCTION E. 183
Item noinina qun iKitaiil accusalionom, vel dampnationcm cxi-
{juiil II [ji'iielivum, iil mis cainiia, iwiis mnrtis.
Ileiii nomiiia exi{]iinl ifeiieliviiiu delermiiiaiilem preliuiu rci
nomiualivi, ul pauis duonini tlcnariorum.
Item uoniina exigiint {|oneliviini clelormiiianleiii lompus rci no-
ininalivi,ul puer uniim anni vol cenluin iinnavum.
Item hoc nonieii oriuiidus exi[jil {jeneliviiiii. iil iii IWxîtio : si remi-
niscaris cujus patrie sit oriumlus.
Item nomiiia signilicautia preeminentiam cxiguntgenelivum, ut
Deus deorum; Virgo virginum.
Item iuveniunlur (|iie(lam énormes conslruclioiies G ternrum, ut
tiphus amnris; ereatura s(dis; nlii(pu' Icrnirnni.
Se([uitur de conslrurliouc dalivi. Ad (|uod sciendum quod uo-
mina ad aliquid dicta, u[ pater et domintis, et nomina acquisitiva,
ut ntilis Glinutilis, et ac(|uisilive [)()sita, ut homiiu'A malus, el\erbalia
ïn hilis desinentia, a veibis transilivis venieulia, ul amahilis et doci-
bilis, et participialia in dus desinentia, ulamandus, cxigunt dativum,
ul iste est pateriUi . filius illi , amicus illi , similis illi, et liiis similia.
Sequitiir de constructione aecusativi. Ad (juod sciendum est quod
ista nomina osus et pcrosus, secus et prescim exiguntaccusativum, ut
osus bella et prescius futura.
Item quedam adjecliva exigunt accusativum pcr fi{|uram que di-
citur sinodoches, ut iste est albus pedem. — Sinodoches est quando
parlCb attribuuntur toti, vel etiam quando (juod est tolius atlri-
buitur parti.
Item nomina quibus ostenditur aliquid evenire exiguni ablali-
vum, ul J'ortls virihus et acutus oculis.
Iteui (juedam nomina exigunt ablativum ad imitationem suorum
verboiiim , ul natus Jove et difrnus hac re.
item noiiien eouiparativuu) exigit ablativum tribus modis, sci-
licet : significantem rem ad quam fit comparatio, ut Sortes est major
Platane; vel ablativum determinanlein excessum, ut P. est major me
uno pede; vel aliter, si siium positivum regat ablativum, eumdem
potest regere comparativum , ul Sortes cstdignior Platone /om^/c, quia
({uotiescumque casum potest regere positivum, eumdem polest re-
gere conq)arativum et superlativum , ut islud vas est plenius illo vini,
vel plenissimum illorum vint.
184 APPENDIX II. — DE CONSTRUCTIONE.
Et notandum quod abialivus sex modis venit in conslructiouem :
(juando notât tenipus, ut ego lego tota die; — quandoque locum,
ut ibavi forte Sacra via; — quandoque causam, ut ego diligo te pro-
bitate tua; — quandoque iustrumentum , ut perculio te baculo; —
quandoque materiam, ut hec dormis edijicataest Japidibns; — (juando-
qiie modum, ut iste clamât alta voce.
Dictum est quot modis nominativus potest regere genetivum,
dativum, accusalivum et ablativum : et est notandum (juod quan-
doque casum exigit nominativus, eumdem exiguut omnes alii obli-
qui ejus.
Dictum est supra de conslructione quam habeut verba a parle
ante. Modo sequitur dicere de constructione quam habent a parte
post.
Verborum aliud est substantivum, aliud vocativum, aliud acci-
dentale. — Verba substautiva sunt duo: siim el exista. — Vocativa
sunt quinque : vocor, dicor, nominor, nuncupor, et appellor. — Cetera
sunt accidentalia.
Verba substantiva, ut sum et existo; verba vocativa, ut vocor,
dicor; et pertinentia ad iter, ut ambulo ei pergo; et pertinentia ad
existentiam, utsto eisedeo; et pertinentia ad apparentiam, ut videor
et appareo ; et ista duo /o el/orem, copulant nominativum post
se; ut sum homo, vocor Petrus, pergo rectus, etc. — Et notandum
quod quandoque constructionem habet verburn post se, eamdem
babet totum suum, cum declinatur, et gerundia et supina et
participia.
Infinita tamen supradictorum verborum copulant post se taiem
casum qualis precedit. Et simiiem modum copulandi habent parti-
cipia supradictorum verborum; tamen, si vocativus precedit, nomi-
nativus débet sequi, ut homo volens esse bonus, veni hue.
Et nota quod verba vocativa copulant post se propria nomina
tantum, ut vocor Petrus; et etiam appellativa cum sint de una ma-
nerie, ut hujusmodi res vocalur homo vel piscis. Si aliter inveniatur,
dicaturquod improprie ponitur, ut in Prisciano : vocor tuus patruu^ ,
id est reputor.
Item notandum quod quatuor modis queritur de propria nomina-
tione alicujus, ut iste quis vocalur, quo nomine vocalur, quod nomen
habet, quod est nomen istiu^.
APPENDIX 11. — DE CONSTRUCTIONK. 1H5
Verborum accldenlalinni aliiid est absuliiUim , aliiid est liaiis-
itivuin.
Absohitmn verbuiii esl illiid (jiiod non ejjot adjunctione ()bli<|iii
ad perfectionein sensus, ut vivo el (ispiro. Taïuen verbuin absoluLuiu
potesl rogere accusativuin jxt lijjiiram (jin' diciliir sinodocbos, ut
dolco capta ; vel ex vi \orbi Irausilivi subinlellecti , ul Coridon || arde- Fui. 8 i-,
bat Alexim; el quando notât causam, ul isle anhelat prelia, id est '^ cul.,!, i.
propter prelia; vel etiani quando notai locuni vel tenipus, ut audndo
viam,\e\ mansi lecuni tirs dics. Solel auleni accusalivus adverbialiter
positussequi veibum absolulnm, ut iste vivit ashnim, id est asininc.
Transitivuni verbuin est illud quod adjunctione cjjet obliqui
ad perrectioneni sensus, ut anw. — Verborum transilivorum aliud
aclivum, aliud passivuui, aliud neutruin, aliud coinniune, aliud
deponens.
Verbum aclivum est illud ([uod desinit in o, et potesl regere
accusalivum post se signanlem animal rationale, el de se facere
passivum per assumplionem /•, ul amo, assumpta r, fit amor. Sunt
tamen quedam verba activa que non possunt regere talem accusali-
vum, nisi addatur verbum infinitum, ul dico et puto; ut dico homi-
7iem légère , et puto hoininem dispictare.
Item sunt (juedam verba activa que exigunt duos diversos obli-
(juos ex divorsis naluris. Hec igitur vorba exigunt accusalivum,
genelivum vel ablativum : cmo, vendo , estima, nbstineo^J'acio, purgo,
dampno, reprehendo , et biis similia, ut cmo eqiium istum centum solido-
rum , Vil centum solidis.
Item ista verba do, cnmpnro, condico, prcpono, appono, siibicio,
obicio et hiissimilia, possunt regere accusativum et dalivum, ul do
tibi malum.
Item ista verba calcio, cela, rogo, doceo, peto, vestio, cingo, et biis
similia, possunt regere duos diversos accusalivos, ut doceo te grom-
maticam.
Item ista verba exijjunl accusativum et ablativum, .spnlio , privo,
impleo, vacuo, aliéna, honero, cl biis similia, ul spolia te timica.
Sequitur ok coxsTRUCTiONE PAssivi — Verba passiva conslruuntur
cum ablativo, medianle a vel ab prepositione, \el cum dativo ejus
loco posilo, ut iste amaliir ab illa. vel illi pro ab illa.
Conslruuntur tamen tribus modis cum accusativo, scilicet per
186 APPENDIX II. — DE GONSTRUCTIONE.
fiinfiiram que dicilur sinodoches, ul iste truncalur narcs; vcl o.\ vi
verbi Iransilivi subinlcllecli, ut caprc pascunlur .silvas, id esl pas-
ceiido mandant silvas. El <juandoverl)uni activuuiexijjil duos diverses
obliques simul, lune ullimus eorum potest régi a verbo passivo et
participiis passivis, ut doceo te grammaticam , et doceor a le gramma-
licam. Si vcro verbum aclivum exigal duos accusativos non penilus
diverses, tuuc ultimus illorum non potest régi a verbo passivo, sed
anibo accusalivi resolvuntur in nominatives, ut instituo te heredcm;
lu inslilucris a me hères.
Verborum neutrorum et deponentium qucdam exigunt gene-
tivum, ut egeo, misereor; quedam dativum, ut servio, opitidor; que-
dam accusativum , ut facio et sequor; quedam abialivum, ut gaudeo
et vescor.
Octo suut communia verba :
Largior, experior, veneror, moror, osculor, ortor,
Crhninor, amplector tibi sint communia, lector.
Verba communia duas habent significationes : activam et passi-
vam, et idée duas babent constructiones, unam ad modum activi,
et aliam ad modum passivi, ut criminor te et criminor ate. Tamen
utramque censlructionem non pessunt babere sub una prelatione.
Unde maie diceretur : cnminor te et ah iUo.
Item, licet dictum sit superiusqued quamcumque constructionem
habet verbum, et suum participium, tamen participia verborum
communium in ans vel in rus desinentia, ut criminans, criminaturus ,
tantum aclivam habent significationem, ut ego sum criminans le, et
criminalunis te.
Item participia in ?ms desinentia, ut criminatus, utramque babent
significationem et idée utramque servant constructionem, ut ego
sum ciiminatus te , vel criminatus a te.
Item participia in dus, ut criminandus, habent significationem
passivam, et idée tantum retinent constructionem passivam,ut ego
sum criminandus a te.
TRACTATUR DE RELATIVJS.
Primo videndum est quid sit relatio. Relalio est, ut ait Priscia-
iius, antelate rei repelitio vel representatio.
Pielalionum alia est ecleptica, alia non ecleptica. — Ecleptica
APPENDIX II. — DE CONSTRUCTIONE. 187
csl iHa (juando relativuin ponilur por defeclum antecedentis, ut
qui h'frit ilisputal. — Non oclt'|)lica est (juaiulo rclaliviim et anle-
cedons ponunUir in loculione, ut hoino qui lc<jit dispulal. Et no-
l<mduin quod hoc relativuni qui potest poni per || omnes suos casus Fol. 8 v",
per defeclum antecedentis, ut qui hyfil disputai, snl)inlelli*jilur i'"«:olJi-
liomo; cujus viiscrcris est hic, subiutelli(|ilur ille vel liomo; oui par-
as est hic, subinteliijjitur illc vel homo; quem vides est hic, subin-
telli<}itur illc vel homo; de quo loqueris est hic, subintelligilur ille
vel homo.
Item obliquus non potest subintelligi nisi relativum ponatur
in consimili casu, ut viisercor cujiis misercris, subintcllijfilui- illiiis;
parco ctii parcis; subintcllijjitur illi; video quem vides, subinteilifiitur
illum. Unde inconvenienter diceretur : video cujus miserevis.
Item relative proprietatis semper ponuntur per defectum sui
similis, ut (/Mrt/w Icgit dispulal: subintellijjilur talis.
llem relalionuni alia directa, alia indiiecla, alia intrinseca, alia
extrinseca, alia intrasumpta, alia extrasumpta, alia mutua, alia
simplex, alia personalis.
Direcla est illa que fit per similes casus, ut hic legit qui disputât.
Indirecta est illa que fit per dissimiles, ut ille legit quem video.
Intrinseca est illa ([ue iniplicat in se antecedcns, ut idem legit
el disputât , scilicet aliquis legil et idem disputai.
Intrasumpta^ est illa quando relativuni et antecedens ponuntur
in una simplici oralione , ut Sortes diligit se.
Exliasumpla est illa quando antecedens ponitur in una simplici
oratione, et relativum in alia, ut homo legit qui disputât.
Mutua relatio est illa quando unum relativum tenetur relative
alteri relativo, ut ille qui legil disputât.
Personalis relatio est quando antecedens supponit pro uno appel-
lativo, et relativum pro eodem, ut Petrus legit qui dispulal.
Simplex est quando antecedens supponit ])ro uno appellativo et
relativum pro alio, ut in theologia : mulier dampnaml que salvavil.
Species relationis simplicis sunt se[)tem. Prima est quando an-
tecedens supponit pro uno appellativo et relalivum pro alio, ut in
dicto exemplo : mulier datnpuavit , etc. — Secuuda species est ([uando
' Ce qui concerne la relation exlrinsèque manque dans le mauuscril.
188 APPENDIX II. — DE CONSTRUCTIONE.
anlecedens supponit pro manerie, et relativum pio manerie, ul in
theolojjia : homo est dignissima crealiirartan , ciii cfniipctlt iiti raùone. —
Tertia species est quando anteccdeus supponit pio manerie et rela-
tivum pro appellativo, ut in theologia : serpens est callidissimum ani-
mal qui venit ad muUcvein. — Quarta species est quando antecedens
su[)ponit pro appellativo, et relativum pro manerie^ ut homo ciirril
qui est dignissima creatiirarum. — Quinta species est quando antece-
dens supponit pro nomine, et relativum pro re, ut si dicam : homo
est appellativum nomen qiiod currit. — Sexta species est quando ante-
cedens supponit pro re et relativum pro nomine, ut homo currit quod
est appellativum nomen. — Septima species altenditur in equivocis,
ut canis est latrabile animal quod est céleste sidus; et in theologia :
manus mee que vos Jecerunt clavis confixe sunt.
Ilem relativorum aliud est substantie, aliud relativum proprie-
latis.
Relativum substantie, ut qui, que, quod, alius, ille,ipse, hic, is et
sui. — Relativum proprietatis , ut qualis , quantus et quot.
Et est sciendum quod relativum substantie débet esse ejusdem
generis et ejusdem numeri cum suo antecedeuti, ut homo legit qui
disputât. Verumtamen quando hoc relativum qui ponitur inter duo
substantiva diversorum generum, ad idem pertinentia, al) ulro-
que potest retrahere genus, ut in Salustio: es< locus in carcerc quod
Tulianum appellatur; et in theologia : benedices semini tua qui est
\pi<7TV5.
Item relativum proprietatis semper débet trahere genus a sequenti
dictione, ut taie est marc qualis est Rodanus.
Item relativa proprietatis semper faciunt simplicem relalionem et
nunquam personalem. InAenitur tamen quod discrepat in génère,
ut in Orsiiio : put r es mamme incitant mea pectora quales sunt equina
nbera. Sed auctoritas arti contraria non est imitanda.
Item régula Prisciani est: Quotienshoc relativum «/fn'subjungilur
alicui nomini, non solum necesse est ad nomen prepositum, sed
etiam ad subjunctum alterum verbum reddi. — Sed huic notule sic
obicitur : homo, qui est, est: hic ponitur relativum qui, et subjungitur
alteri nomini, et non redditur alterum verbum, sed idem. Ergo ista
grammatica estfalsa, vel régula Prisciani. — Solutio : Alterum ver-
bum débet roddi vel idem geminalumque valet.
Item dicit Priscianus quod, si nominativus nominativo adjun-
APPENDIX II. — DE CONSTRUOTIONE. 189
gatur, verba ad eanideni personam rel'erunlui-, ul homo legit qui dis-
ptitat: st'cl II liuio re{;ulo sic obicitur : wnlicr que dnmpnavit salvnvk : Fol. 8 \\
bic noininaliviis nuiiiinalivo adjungilur; crgo verba ad canidcm ^'col.J. i.
personam referunlur. Sed hoc verbum dampnavit rel'ertur ad Evam :
ergo el hoc viM-bum salvavit : (juod l'al.suiu est. — Solltio : Pris-
cianus intellexil de pluraiirtu aulem opponis de simplici, qiiod
non valet.
Item dicit Prisoianus : Si duo suut obliqui, ad aliam personam
fit transitio verborum, vel in se reciprocantiir. — Sed obicitur sic:
abhoinine legilur a qun disputatuv. Hic sunt duo obliqui, ergo ad aliam
personam fil transitio verborum vel in se reciprocantur. Sed non in se
reciprocantur : ergo isti obliqui construuntur transitive cum istis
verbis : quod l'alsum est. — Solltio : Priscianus intellexil quod
construuntur cum verbis personalibus , sea tu opponis quod con-
struntur cum verbis impersonalibus: ergo non valet objectio tua. —
Sed contra banc solutionem sic dicitur : ventm est homiiiem légère
quem verum est disputare; bic sunt duo ()bli({ui et non construun-
tur cum verbis im])ersonalibus: ergo ad aliam personam lit trans-
itio verborum, vel in se reciprocantur. Sed non in se reciprocan-
tur : ergo isti obliqui construuntur transitive cum istis verbis:
quod falsum est. — Solltio : Priscianus intellexit quod isti obliqui
construuntur cum verbis personalibus : sed tu opponis quod non
construuntur cum personalibus : quare non valet.
Item dicit Prisoianus : Si alterum fuerit nominativi casus et alte-
rum obliqui, ad obliquum fit transitio verbi et non ad nominati-
vum, ut homo currit quem video. — Sic obicitur : homo legit a quo
disputatur; bic alterum est nominativi casus et alterum obliqui:
ergo ad obliquum fit transitio verbi et non ad nominativum; crgo
iste obliquas construitur cum isto verbo transitive : quod lalsum
est. — SoLUTio : Priscianus intelle.xit quod obliqui construuntur
cum verbo personali; et tu opponis de impersonali; ([uare non
valet.
Item queritur de bac locutione : o Martine, quicunis, veni hue.
Cui tenetur relative hoc relativum qui? Si dicatur huic vocativo
Martine, quare dixit Priscianus: (auii ad ceteros casus fiât relatio,
ad vocativum non fit ? Ergo non tenetur relative huic vocativo
Martine. — Sed probo quod ^;ic. Dicit Priscianus : nominalivo qui
omnes alii casus bene releruntur, el ponit hoc exemplum : o Vir-
lUO APPENDIX II. — DE GONSTRUGTIONE.
gili,qui scripsisli Eneida,vivis memoria; ergo hoc relalivum qui tene-
turrelalivG liiiic vocativo Martine. — Solutio : Bene teuclursibi ro-
lative, et auctorilas Prisciani sic est negligenda. Guin ad ceteros
casus fiât reiatio, ad vocalivum non fil, ita quod diiccta, vei ad
vocativum non fil, id est per vocativum.
Item queritur de hac iocutione : benedicite aque omncs que super
celos sunt Domino. Gujus casus sit hec diclio aque? Si dicalur : nomi-
nativi, ergo débet supponere verbo tertie persone , et non supponit.
Ergo ista gramniatica est incongrua , aut saivabitur per figuram. Si
dicatur: vocativi casus, contra hoc reiativum que tenelur sibi rela-
tive; ergo débet supponere verbo secunde persone et supponit verbo
tertie; ergo maie. — Solutio: Vocativi casus est, et hoc verbum smwï
ponitur pro eslis, et est ibi antitosis.
Item queritur utrum melius dicatur : cg-o sum homo qui curro, an
ego sum homo qui currit. Quod melius dicatur ego sum homo qui curro
probatur auctoritate Ovidii dicentis :
Ille ego sum lignum qui non admillor in ullum ' ;
Ille ego sum frustra qui lapis esse velim.
Quod bene dicatur ego sum homo qui currit probatur per opinionem
illorum qui dicunt quod dictio evocata remanet in eadem personali
proprietate. Unde, cum hec dictio homo sit ' tertie persone, débet
supponere verbo tertie persone, et dicetur homo sum qui currit. —
Solutio : Usus magis approbat istam: ego sum homo qui curro; ralio
vero istam magis : ego sum homo qui currit.
EXPLICIT DE RELATIVIS.
Sequitur de adverbiis.
Sciendum est quod ista sex adverbia : ubi, quo, unde, qua,
quorsum, quousque, quandoque ponuntur interrogative , quandoque
relative, quandoque infinité. Sed presciendum est quod î<J/significat
in loco; quo, adlocum; unde,àQ \oco; qua perlocuni; quorsum ,\er-
suslocum; quousque, usque ad locum, vel usque ad lempus.
Huic adverbio ubi interrogative posito debent responderi adverbia
' Pontigtu's , I, ii, 35 et 36.
VPPENDIX II. — DK (;O^STRU^/nONE. 191
signilicanliii iii loco, scilicet hic, illic , istic, inlns, fnris, ibi, ibidem,
alibi ,alicubi , alias, et alia composila al) u1>i , ni sicubi , nuncubi j et] us-
quam, misfjuam. — Hec i-t-spoiulciilur ad iiilerru<;ali()iieni l'aclain per
quo : hue , illue , isluc , iiitro , foras , alio , aliquo , et alia composita a quo ,
ul siqun ,noqun [cl] illn,en cl codem. — Hcc respondenlur ad intcr-
rojjalioiicin factam pcr nnde : hinc, illine, istinc, || aliundc, alicunde et Fo). 9 r°,
alia composita ab iinde, ut sicunde, necunde. — Hec respondenlur i"col.,l. 1
ad inlcrrogationcrn lactani per qna : hac, illac, istac, alia, aliquael
alia composila a qna, ul siqna, nequa et illa, eadcm.
Hec sunl adverbia communia quatuor prediclis inlerro{jationibus :
peregrc , pnne, super, supra, inlra, infra, extra, citra, et ultra.
Hec adverbia respondenlur ad interrofjationem factam per quar-
sum: orsum, istorsum, antrorsum, retrorsum, dextrorsum, sinistrorsum ,
aliorsum, aliquorsum, iUorsmn et eorsum.
Hec adverbia respondenlur ad inlerrogalioncm factam per quo-
usquc: hactenus, usque, hucusque , enusque ; iisque niodoel iisque mine si-
}i;nifîcanl lanluin iw^we ad tempus. Et notandum quod queveniunl a
dcmonsiralivis demonslrativa sunl, et que a relativis relaliva sunt,
cl que ab infinilis infinila sunl.
Item prcdiclis interrogalionibus quatuor, scilicet ubi, quo, unde,
qua, quandoque respondenlur propria nomina locorum. — Ad
quod sciendum est quod propria nomina locorum prime vel secundo
declinalionis simplicia et lantum siugulariler declinala, et isla tria
appellaliva domus, humus et militia, in genclivo significanl in loco;
in accusalivo, ad locum; in ablalivo, de loco et per locum.
Item propria nomina locorum terlie declinalionis simplicia, et
boc appcllalivum rus, et lantum pluraliler declinala, ul Pise, Ve-
uctie et Athene, in accusalivo significanl ad locum; in ablalivo, in
loco, de loco et per locum.
De conqiositis lalisdalur régula : Si fiai compositio cum substan-
livo et adjectivo, secundum subslanlivum sumendum est judicium,
ul : i'bi est P.? — Monle-J'orralo. — Si fiât compositio ex recto et
obliquo, secundum rectum sumendum est, ul llbi est P.? — ViUe-
regis.
Anna Domini m" ce" quinquagesimo secundo, ego magister Sponcivs ,
pnovisciALis , qui composueram Svmma» dictaminis quod incipil De
compelenli dogmalo, ordinavi rt romposui presens Epistolàrium , se-
192 APPENDIX m. — MANUSCRIT 8653.
cundum doctrinani et ordinem Summe superius nominale, ad instantiam
viri nobilis Ildoj'onsi, mei discipuli predilecti, et ad lUiUtatem scolarhtm
partim novellorum, videlicet in hune modum. . .
(Bibliothèque nationale, fonds latin, ms. 8653.)
III
NOTE SUR LE MANUSCRIT 8653.
(Fonds latin de la Bibliothèque nationale, xiii* siècle.)
Le manuscrit 8653, fonds latin de ia Bibliothèque nationale,
est entièrement compose' de Traités relatifs à la grammaire. Il a
8i feuillets (hauteur, o", i88; largeur, o"',i33) en parchemin,
sur deux colonnes. L'e'criture est, dun bout à l'autre, de la même
main et dune finesse extrême , quoique très belle et remplie de nom-
breuses abre'viations. Le nombre des lignes par colonne n'est pas
régulier; il varie entre 52 et 57 ; mais il est le plus souvent de 56.
La reliure est moderne.
N° 1. Le premier feuillet est blanc, — Fol. 2 r°, 1" col., 1. 1 :
frDe competenli dogmate Dictaminis tractaturi, quid dictamen sit
in principio videamus -> — Fol. 7 r°, i"* col., 1. 3/i : tQuo-
niam dictatoribus est necessarium scire componere lalinitates con-
grue et ornate r» — Fol. 9 r", i"^" col., 1. 22 : -f Anno Domini
m" ce" quinquagesimo secundo, ego magister Sponcius or-
dinavi et composui presens Epistolarium in hune mo-
dum T — Desinit folio 22 v°, 2® col. , dernière ligne : rExpli-
cit De carlis et totum Epistolarium magistri Sponcii provincialis.
Gloria sit Xpicrlo de cujus raunere sisto.'»
N" 2. Fol. 23 r", i"^^ col., 1. 1 : r^Ad doctrinam dictaminum
accessuri, primo quid sit dictamen, deinde quot sint ejus species
videamus. Dictamen igitur est litteralis scientia vel edictio, id est
res edicta per litteras, venustate verborum egregia, sententiarum
coloribus adornata -n — Fol. 38 v", 2* col., dernière ligne :
rExplicit sumuia magistri Guidonis. ■»
iV" 3. Fol. 39 r". i"^^ col., 1. 1 : " Quasi modo geniti infantes lac
APPENDIX III. — MA^US(:R1T 8G.j;{. h);{
< (iii(-(i|ii>(-i(L' slili l'alioiiiibilc. tiiiii cMiilaliuiie uccipile liuiniiiis
iiUiiis(|U(' (lona <;iiilissiina - — lùplicit foi. (î-.î v". T'iol.,
I. 'îli (le reste (le la ((•Kmiioosl en blanc): •• el alle|falioiiibiis
laeienilis.'^ \ola. (iesl un liaiU' I)k diotvmi.nk, anonyme ici, mais
dont Tanleur es! ('lUuht Faixi, (Tapies un jfiand nombre d'auhcs
nianuscrils de la [)ibliolln'(|ne nalionalf cl des bil)li()tliè(|ucs de
Sainl-Oiner, de Tours, de Cliàlons, de Vieinie, de Municli, de
Berne, etc.
N° A. Fol. 63 r", i''coi., I. i : fin noinine Doniini noslri Jeshu
Xpiali. Omncs liomines nalura scire desideranl » — L. i5 :
ffProplerea ad niateriam iibri qui vocalur Libeh clehicorum sivk
Doctrinale, {jralia cujus isia compilanius, accedamus Hic
ajiendnm est r/c grammalica. Sed([uia «jrammalica est ars, vidcamus
de suis partibus, primo ipsas difïîniendo; secundo dividendo; tertio
ralioneni inventionis imponendo. Ars enim ita dillinilur : Ars est
collectio preceptorum ad ununi finem tendentium. Ars enim ita
dividitur : Ariiuin vero(juedam libérales, quedam mecanice nunru-
pantur. Artes mecanice sunl que ad bonum cor|)oris pertinenl. Arles
libérales sunt (|ue ad animam pertinent •• — Fol. 03 r",
2" col.,1. 28 : rr Libérales ([uidem artes in Irivium cl in qua-
drivium dividunlur. Triviales sunt : Grammatica, Dialeclica, Re-
thorica. — Quadri\ialcs sunt: Aristmetica, Geometria, Musica,
Aslrologia -n — L. hiy. frScx omissis, de seplima hic agen-
dum est, scilicet de Grammatica, cujus difïinitio talis est: Gram-
matica est scientia rccte scribendi, recle apprehendendi , rectecon-
slruendi, recle pronuntiandi.
'-In liac dillinitione tanjjunlur quatuor partes {|rammatice. Prima
est que docet recte scribere, et hec traditur a Prisciano in majori,
in ()rtliO{|raphia, et dicitur ab orthos, (juod est rectum, et gra-
plins, (|uod est scriptura. — Secunda que docet scriptum recle
aj)prel)eudere, et hec traditur a Prisciano in secundo, tertio el
(juarto, et hec dicitur Ethimologia, ab ethimos, quod est appre-
lieusio (fol. 63 v*", t'^'' col.,1. i), et logos, (|uod est sermo, id est
ivcta sermonis appreliensio. — Terlia est que docet dictionem recte
appreheusam construere; que traditur a Prisciano in septimo de-
cimo capilulo, el hec dicitur Oiasinletica, a (lia (|uo(l est (le,el sin
quod est con. el //u'sjs quod esl jiosilio, (|ue haclal de com[iosilione
.3
194 APPENDIX III. — MANUSCRIT 8053.
dictionuni. — Quarta est que docet recte pronunciare, et hec est
Prosodia [dicta], a pros quod est ad, et odos qiiod est cantiis,
quod est scientia de cantu vel accenlu : et hec pars liaditur a Pris-
ciano in libro De accentu.
ffHis breviter expeditis. inquiramus omnia que sunt circa prin-
cipium LiBRi clericorum, siveDoctrinalis, inquireuda : videlicel quis
materia, quis intentio, quis ulilitas, qua de causa suscepit opus.
crQuistaiis intenlio liujus acioris est, quasdam n*s arlis ffi-aniuia-
tice,tani in majori quam in niinori voluniine Prisciani.el in suo
libro De accentu, sub quadam confusione éditas, ad instructioneni
rninorum in presenti opère, resecatis superfluis, compilare? — In
quolibet enim opère utililas est in perlecio libro et memorie com-
mendato r
L'auteur inconnu de cette grammaire qui, dit M. Thurot, rr semble
commencer comme une glose du Doctrinal, r, s'est donc proposé de
refaire Tœuvre d'Alexandre de Villedieu, mais ensuivant une autre
voie. Alexandre, non seulement ne s'est pas inspiré de Priscien,
comme le prétendaient certains glossateurs du xiii^ siècle qui ne
comprenaient pas ces vers :
Post alpbabetum minus hec doctrina legetur;
Inde leget majus niea qui documenta sequetur :
Iste fere lotus liber est extractus ab illo.
Mais l'œuvre de Priscien paraît même lui avoir été peu familière.
(Cf. Thurot, De Alexandri de Vdla Dei Docirinali, p. 82.) Au con-
traire, l'auteur de cette grammaire reprend la doctrine de Priscien
et en fait une sorte d'abrégé à sa manière, destiné à faire concur-
rence au Doctrinal. — .le ne saurais dire quel succès il a obtenu,
puisque je ne connais que ce seul exemplaire. En tous cas il a dii y
en avoir d'autres, dont celui-ci n'est qu'une copie, incomplète d'une
manière inexplicable. En effet, le manuscrit s'arrête au folio 81 r°,
2^ colonne, à la 53- ligne, ot le verso est entièrement blanc. Voici
les dernières lignes :
ffltem in tali constructione solet assignari sinodoclie, «juia sino-
doche fit quando proprietas que convenit toti, mediante parte, ad
parfem terminandam per se [convenit], ut Sortes est alhus pedes. Si-
militer est /»'c/orf;'s est fortis pugnare , et solet reduci ad anlitbesim.
\PPENI)1\ IV. — DK DIGTAMINK. 195
Poniliir enim iiiliiiiliini [iro if<'iuii(li\(). ni fort is hvUarc, id est ad
bellandiim. Anli(|ui s(>l('l)ant jippellait' Inlein inodum loquendi piil-
cherriiiiani (l^Miram, ideo quia pio|>rius clVccliis lorlitudiiiis est
causa. fl [N'a pas clr rontinué.)
IV
DE DICTAMIM-'.
Litière sunt indices rerum signaque verboium, que absentium Koi. tCn r"
facta sine voce loquunliir. [Hocgenus] orationis puruni esse débet «' «-ni-
omni scriipulo \iliorinn. Unde videndum est si aliqua dictio desinit
in vocaleni, sequens non del)el incijii ab eadem, ulj'emine Egijptie.
— Item si ali(|ua dictio desinit in r, sequens non débet incipi ab
eadem, ut en-or Rnmiili. — Item si ab'qua dictio desinit iii s [vel.r],
sequens non débet iuci[)i al) eadem, ni rex \erxes.
Inter dictaminum dogmata, epistoia oblinet principatum, qua
non solum sécréta celantur amici,verum etiam [que] absentium facta
tan(juam compelit indagare. Hec est irradiens (?) dignitates; de
pulvere erigens pauperem, ditatque egenum, et ad regum consib'a
provebit rusticanos. Cum eigo tanta utilitas ex bac procédât peritia,
videndum est quid sit dictamen,et quid epistoia, et que et quoi
sint ejus partes.
Dictamen est litteralis edictio, venustate sermonum egregia , sen-
tentialiter coloribus adornata.
Partes epistole sunt due, scilicet prosaicum et metricum. — De
metrico dimittamus, et de solo prosaico agamus. — Prosaici dic-
taminis ([uatuor sunt partes, scilicet: istoria, rethorica, oratio et
epistoia. — De omnibus dimittamus et de sola epistoia agamus.
Epistoia est oratio congrua ex suis partibus, sufficienter dispo-
sita, que mittentis affectum plane continet et explanat.
Parles e[)isloie sunt quincjue, scilicel : salutatio, narratio sive ex-
ovdium, proverbium , petitio et conclusio.— De omnibus videndum est,
et primo de Salutationc.
Salutatio est brevis oratio salutis affectum continens et a silu
' Voyez p. 1 iC), noti'.
i3.
196 APPENDIX IV. — DE DICTAMINE.
personarum non discrepans, in qua nulla diclio primo vel secunde
persone ponilur, et ubi vcrbum primitive alTeclu tarclur (?) et in-
telliguntur ista verba : miltit, mandai, gliscil, (lesidcrat.
Sequitur de Exordio. — Exordium est communis locus, ut ait
Tulius, vel sententia, cujus modi sunt aput actores, nf in Oratio :
Servtet^ clcniinn f/ui pravo nesciet uti.
Vel exordium nichil aiiud est quam captatio benivolentie; et nota
quod quinque modis captatur benivolentia : quandoque a persona
mittenti; quandoque a recipienti; quandoque ab utraque; ab ipsa
re; ab afîectu.
Sequitur de Proverbio. — Proverbia sunt dicta brevia alia a su
perficie verborum in veritate senlentiarum babita; vel proverbium
est sermo complexus, secundum petitores, affinitatem vulgarem.
Sententia perpolitum proverbium taie débet sumi quod conveniat
sequentibus :
Nec' priinuîH medio, médium nec discrepet imo.
Sequitur de Narratione. — Narratio est reruni gestarum, vel ut
gestarum, explanatio. Narrationum alia simplex et alia composita.
Simplex est illa qua de una sola re agitur. Composita est iila in
qua de pluribus. Item narrationum alia impii<;ita et alia explicita.
Implicita est illa que fit per verbum et participium. Explicita est
illa que fit per duo verba et per copulativani conjunctionem.
Sequitur de Petitione. — Petitio est oratio per quam petimus ali-
quid fieri vel non fieri. — Petitionum alia precatoria, alia depre-
cativa ita ut deveuiat privativa, alia oratoria, alia comminatoria.
Sequitur de Conclusione. — Gonclusio est terminalis oratio per
quam ostenditur quid commodi vel incommodi sequalur ex pre-
missis; vel conclusio est oratio terminalis totius epistole.
Sicut superius diximus quinque esse partes epistole, de quibus
Iiactenus sumus executi. nunc de diminutione earum ordine pro-
' Epîtres, I, X, Ai. Le texte classique est: quia parvo; ainsi écrit,, ce n'est
pas un de ces vers-proverbes que certaines éditions ont signalés à rytienlion des
lecteurs par des caractères spéciaux.
^ Horace, Art poétique, v. iSa. Le texte classique est :
Primo ne médium, medio ne discrepet imum.
APPENDIV IV. — l)K DIGTAMINE. 197
sequainur. Unde videnduin est quod sunt (|uedani litière que non
liabent saliilalionciii, soilicel : |)rivil»'<jiiim coiiIIikmis decrclalia, et
littere iudigualiopis. Sed ioco salutalionis halicul oralionem scilicct
in perpetuura, ut in hoc exemplo : Innocentius, servus servorum Dei,
venerabili în\pt(7l o frairi Sicardo, rpiscnpo Crcmotiemi, cl suis suc-
cessorihus canonice substituendis in perpctuum. — Coulractus non liabet
salulationem, sed Ioco salutalionis liabet locuni et tempus, ul Anno
Il Doininice [incarnationis], etc. fol. ,61 v°
Et nota quod oninis dislinclio vel clausula débet teiininari in i"col.
trisillaba dictione, vel bisillaba monosillaba précédente, ut mires
animis, aut plus quanlumcumque vis.
Item si aliqua dislinctio vel clausula leruiinatur in trisillaba dic-
tione, si penullinia linalis dictionis lueril longa, penultinia anlece-
dentis débet esse longa, et si correpta, correpta.
Item si ali(|ua distinclio vel clausula terminatur in telrasillaba
dictione, si penullinia finalis lueril loiijja, penullinia antecedenlis
débet esse correpta; et si correpta, producla; preterea et deinceps
sequuutur regulam trium sillabarum.
Qui scripsit \ scribat ; semper cum Domino vivat.
Amen. Amen. Amen.
Vivat in celis. Ama[lus?]. nomine. Félix.
Amen. •
(Ms. i5^6a de la Bibliothèque nationale.)
' Le premier vers se retrouve à la fin d'un beau manuscrit du commencement
du xv° siècle (A 967, bibliotli. Ambrosicnne) coutenaul les œuvres du célèbre
dominicain Bernard Guy. — Le second est différent, et indique, comme ici, le
nom du copiste :
Antnnius Uixpanus vocatur qui scripsit, henedicalur. Amen.
(Léopold Delisle, Notice sur kx manuscrits de Bernard Guy , dans le 27' volume
des Notices et Extraits des manuscrits, etc.)
198 AFPENDIX V. - UE INTERJEGTIONE.
DE INTERJECTIOINE.
Inteiiectivas dicimt adverbia vere,
Vel quoniam verbis jungimtur, vel ([uia sepe
Verba subaudiri soieant in vocibus hanim.
Sed cur dicatur, cura non interjaciatur,
Interjectiva, non a paucis dubitatur.
Non interposite dantur, sed prépositive,
Ad quod rêvera sic respondere valemus^ :
Nam menti et'^ voci médians interjacet ipsa,
Cum mens précédât, et cum vox ipsa sequatur,
1 o Que média inseritur, interjectiva vocatur.
Hocque notes : omnis interjectiva récusât
Non aspirari quod subjacet asperitati;
Et semiplena semper sub voce feruntur.
Significative tamen bas proferre mémento,
Semiplena velud oratio significans est.
Hocque scias, nulla voce indiget expositiva,
Sed quidam dicunl veh^. gacl, velud expositive,
Cum non exponant, linguaque fruantur eadem.
Queritur a multis : si plena voce loquimur,
20 Utrum debeat bec interjectiva vocari.
Dicamus super boc affectum sepe loquentis
Voce frui non perfecta que sic vocitalur.
Ut Donatus ait, vox est incondita vox bec :
Hec quoque, que plena est vox, interjectio non est.
Cur non ponatur prior a multis dubitatur,
Nam cum nascatur puer, bec statim recitatur,
Cum'' clamant he vel ha quotquot nascuntur ab Eva.
' ffsolemiis. V ( Ms. 1 5 1 3 3 . )
* «que.n (Ms. 1/1745 et ms. i5i33.)
' titveth et gah.n (Ms. i5i33.)
* Ce vers manque dans le manuscrit 1 5 1 33.
APPENDIX \. — DE INTERJEGTIUNl-:. 1D9
— Hoc' respondenius qiiod, quamvis prima leraUir,
Non prima- csl , quia sic ralio vocis morerelur.
3o Si [)roprii' altciulal quis, laincnlalio (pioque
Sub ralione potest inlerjectiva vocari;
Siciit subservit oculo^ siffiuim difjilale,
Sic auri servit inlerjectiva sonora.
— Interjeclivas fore quidam sibila dicunt,
Siint qnoniani vo 'es afTectiim si'fnificantes.
— Absit quod dicuut, quia scribi non bene possunt;
Quamvis linjjua suas proprie dicatur habcre
[nterjectivas, nec linjruam linjjua rcposcit,
Sicut et in reliquis repcrimus partibus esse.
ko At venatores et pastores variatim
Interjectivas sibi finfjunt officiosas.
0 stupet; applaudit euge, sed ridet ha liehe :
Hem dedij'jnatur, /trtAflcomprobat, eoe clamât,
Sith que silere monel, yo laudat, teste Nasone,
Dicito ^ yu , Pean , et yo bis dicito Pean.
//rt/m conqueritur, liae vagit, vitupérai ^/roi/t;
Vath quoque deridet, 'pape miratur, et oe^.
Oiitinam gliscit, sod h festinat et harri,
Evax letatur, dolet heu, ve timel, at atque.
5o Inlerjectiva preponitur, indeque Flaccus :
Hoe^ presidium, diilce decus mewn,
Persius at postponit eam : Tute perditus hoe.
Nec solum générant sensum ralione Iruenlis,
Sed quandoque movent animum ralione carenlis.
Evrard de Bétbune'' [Grécisme).
(Ms. de la Bibliottièque nationale, fonds latin, n" ili-jtib,
xiu' siècle; fol. 89 v" et ho r°.)
' «Nos.^ (Ms. i5i33.)
* ffprior.» {Ibid.)
^ rroculis.Ti {Ibid.)
* Ovide, Ars amaloria.
* ff/i«/ie.n (Ms. i5i.3.3.)
^ f^hehe.v {Ibid. — Horace, Odes, I, i, 9.)
' 11 semble que le véritable nom de l'auteur du Grécisnw soit Ebrard et non
200 APPENDIX VI.— MANUSCRIT 15972.
VI
NOTE SUR LA GRAMMAIRE ÉLÉMExNTAlRE DU MANUSCRIT 15972.
La grammaire élémentaire comprise dans le manuscrit 15972
(fonds latin) de la Bibliothèque nationale, xiii^ siècle, du folio 109 r°
au folio i3o r°, porte, dans ï Inventaire des manuscrits de la Sor-
bonne, le titre de Traité élémentaire des huit parties du discours. \\n y est
pas question de la construction. C'est la grammaire des commen-
çants ; elle est re'digée avec beaucoup de soin , d'une manière très
claire , par demandes et par réponses.
Les seize premières pages contiennent les éléments des décli-
naisons (du folio 109 au folio 117 r°), avec les plus grands dé-
tails. — Du folio 117 r° au folio 126 v°, les conjugaisons sont
traitées complètement. L'auteur passe successivement en revue les
verbes actifs, les Acerbes passifs, irréguliers, déponents, semi-dépo-
nents et les participes. — Le chapitre des pronoms occupe quatre
pages (du folio 126 v° au folio 128 v°). Les quatre dernières pages
sont consacrées aux prépositions, aux adverbes, aux interjections
et aux conjonctions.
Quelques extraits suffiront pour donner une idée de l'ensemble.
Voici la définition du nom :
tf Quid est nomen? — Nomen est pars orationis declinabilis, que
unicuique subjectorum corporum seu rerum communem vel pro-
Evrard, si l'on s'en rapporte aux vers suivants, qui sont extraits du Gréàsme
même :
Die primum nomen : Ebrardus Betuniensis.
(Ms. 1/1745, fol. io r°. V. 3o; — ins. i5i33. foi. ia6 r°, v. la.)
Ut, vocor Ebrardus, vel sum bonus, ambulo reclus.
(Ms. 14745, fol. 46 r°, V. 28; — ms. i5i33, fol. 183 v", v. 9.)
Ut, liber Ebrardi benedicis , et aller eorum.
(Ms. 14745, fol. 46 r\ V. 33;— ms. i5i33,fol. iSar', v. i5.)
Explicil Ebrardi Grecismus nomine xp«ri.
Qui dédit alpha et». Sit laus et gloria -Hfi^c.
(Ms. 14745, fol. 46 v°. V. 32 et 23; — ms. i5i33. fol. i83 r°. v. i3et i4.)
APPENDIX VI. — MANUSCRIT 1597:>. 201
priam qualilateni distribuil : conimunem quidem corporum, xdhown;
propriani, ni ]'lvffilius ; commuuem ([iiidcm reruiii, ni scieiilia ; [n-o-
priain, ul (iraminalira Arislairi. — liiide dicitiir noiiu'U? — A nota,
notas, quia j)er ipsuui iioliiliir subslaiilia et (jualilas; vel notnen
dioitiira «frcco nnma . cl additao lit «noma , <\\ç.[o a Iribiiendo, jjrece
ciiim veniciu liibiicit' diritiir. \('l dicilur nomen (juasi notamm. —
Quid est propiiuin nomiiiis? — Sifjnificare substantiam et quali-
tatem.iî
Au folio iîî8 v°, à propos des pronoms, on lit :
frHer suni proiioniina (fuc précédant sua rcjfimina que in istis
versibus conlinentur :
Qtiis , qunlis ot quanlits , talia, fjuotus rpioquo. tanins
Nu[nc] aliud ikmiio |)rocodoro verba videbo;
Citjus, uter cuQi quoi socialur, atquf quotcnnis.
trNola quod pronomina quedam sunt dcmonstrafiva , quedam
relativa, sicut in his versibus continenlur:
h, smts , ipse, «j/t referunt , sed cetera monslrant;
[lie sed ofTicium servat utrumque sibi. y>
Le paragraphe de l'interjection est assez explicite quoique som-
maire:
rrHeu, que pars est? — Inlorjeclio est. — Ouare est interjeotio?
Quia inlerjacet aliis partibus orationis. — Inlcrjectioni quot acci-
dunt? — Unum. — Quid? — Significatio tantuni. — Cujus si-
{jnificationis? — Gaudentis. — Da jfaudentis. — Ut exige, euge. —
Cujus significalionis? — Dolentis. — Da dolentis. — Ul heu, heu.
— Cujus sijfnificationis? — Blandientis. — [Da blaiidientis.] — Ul
alba que dicitur pueris. — Cujus significationis? — Ammirantis.
— Da animiranlis. — \ji 'pape , uc , ac.n
TABLE DES MATIEUES.
Pages.
Avant-propos v
Dk IIETIIICO OIOTVMINK 1
COMPENDIUM GRAMMATIG^.
Caput I. Definiliones. — De nomine 7
Gaput II. Do {Tenerihiis noininum 17
Caput 111. De conslniclione a 8
Capot IV. De deciioationibus 46
Capot V. De orationc; de siipposito et apposilo 56
Capot VI. De relalivis '. 60
Capot VU. De pronomiiie 70
Capot VIII. De verbo; de pra?lerito etsupino; de lormationc pei-sonarum. . 77
Caput IX. De re metrica g4
Caput X. Do rhylhmico diclamine 109
Caput XI. De diclamine in soiuta oratione 116
Caput XII. De verborum speciebiis 120
Capot XIII. De accentibus 1 ai
Caput XIV. De snppietionibus 1 39
CvpuT XV. Rcjjul.T intercisa; : do nominibus, de adverbiis et de relativis. i33
Caput XVI. Rejjula; intercisai : de vorbis tUti
Capct XVII. Kegulœ intercisae : varia 1 58
Caput XVIII. Regidœ inlercisaî : de conslructione 161
Caput XIX. Régula- inlercisœ : de Gguris, de comparativis, etc 166
APPEINDICES.
App. I, l)t' (lictamine 1 75
App. 11. De conslructione 177
App. 111. Xote sur le manuscrit 865.J 199
App. IV. De diclamine 1 95
App. V. De inlerjectione 198
App. VI. Note sur la grammaire élémentaire du manuscrit 15972 aoo
PA Fierville, Charles (éd.)
2082 Une grammaire latine
F55 inédite du XlIIe siècle
PLEASE DO NOT REMOVE
CARDS OR SLIPS FROM THIS POCKET
UNIVERSITY OF TORONTO LIBRARY
►
™